Trì hoãn kiểm toán đang trở thành thực trạng phổ biến ở nhiều doanh nghiệp Việt Nam hiện nay, đặc biệt là các doanh nghiệp vừa và nhỏ. Theo một báo cáo của Kiểm toán Nhà nước (2023), có tới 34% doanh nghiệp chưa kiểm toán báo cáo tài chính đúng hạn, gây ảnh hưởng lớn đến việc tiếp cận vốn và nâng cao năng lực quản trị tài chính. Việc doanh nghiệp chưa kiểm toán không chỉ gây mất lòng tin từ đối tác và cơ quan quản lý, mà còn tiềm ẩn rủi ro tài chính khi không kiểm toán.

Trong bài viết này, chúng ta sẽ phân tích sâu 5 nguyên nhân dẫn đến tình trạng trì hoãn kiểm toán, hệ quả có thể xảy ra, các quy định pháp lý liên quan, và đề xuất giải pháp thiết thực cho doanh nghiệp.

Những nguyên nhân âm thầm khiến doanh nghiệp trì hoãn kiểm toán

Thiếu nhân sự kế toán đủ năng lực – “điểm nghẽn” thường gặp

Trong rất nhiều doanh nghiệp, đặc biệt là nhóm vừa và nhỏ, công tác kế toán thường chỉ do một vài cá nhân kiêm nhiệm đảm nhận. Khi kiểm toán đến gần, họ lúng túng vì thiếu kỹ năng tổng hợp dữ liệu, chưa quen lập báo cáo theo chuẩn VAS (Chuẩn mực kế toán Việt Nam), và không nắm vững quy trình kiểm toán.

Theo Báo cáo của VCCI năm 2023: “Hơn 60% doanh nghiệp nhỏ gặp khó khăn khi được yêu cầu cung cấp hệ thống báo cáo tài chính đầy đủ – nguyên nhân chính là thiếu nhân sự kế toán có chuyên môn.”

Thực tế, một bản báo cáo tài chính đạt yêu cầu kiểm toán không chỉ cần đúng số liệu, mà còn cần chứng từ rõ ràng, giải trình logic và luồng nghiệp vụ nhất quán. Thiếu người đủ chuyên môn, quá trình chuẩn bị hồ sơ bị chậm trễ, từ đó kéo theo việc trì hoãn kiểm toán như một hệ quả tất yếu.

Hệ thống sổ sách lỏng lẻo, ghi chép phân tán

Nhiều doanh nghiệp hiện vẫn vận hành theo kiểu “ghi sổ thủ công” hoặc sử dụng nhiều phần mềm không đồng bộ giữa các bộ phận. Kế toán bán hàng dùng một phần mềm, kho sử dụng file Excel, còn kế toán tổng hợp lại phải ghép số liệu thủ công.

Điều này dẫn đến:

• Sai lệch số liệu giữa các phòng ban

• Không thể rà soát giao dịch theo dòng tiền một cách đầy đủ

• Dữ liệu thiếu tính truy xuất – một yêu cầu tối quan trọng trong kiểm toán

Không ít doanh nghiệp vì hệ thống số liệu thiếu thống nhất mà mất hàng tuần, thậm chí hàng tháng để chuẩn bị hồ sơ – chưa kể đến nguy cơ bị kiểm toán viên từ chối do không đủ điều kiện thực hiện.

Tâm lý e ngại: Sợ lộ sai phạm nên né tránh kiểm toán

“Càng soi càng lòi lỗi” – đó là tâm lý phổ biến ở nhiều chủ doanh nghiệp. Khi hoạt động tài chính nội bộ chưa thực sự minh bạch, hoặc từng có sai lệch trong kê khai thuế, doanh nghiệp thường cố tình né tránh việc kiểm toán.

Một số lý do thường gặp:

• Sổ sách không đúng quy định, thiếu chứng từ gốc

• Có giao dịch nội bộ chưa hạch toán đúng bản chất

• Đã từng bị cơ quan thuế nhắc nhở hoặc xử phạt

Thay vì chủ động rà soát và sửa sai, nhiều doanh nghiệp chọn cách trì hoãn kiểm toán để “câu giờ”, chờ sang kỳ kế toán mới hoặc “chờ yên chuyện”. Tuy nhiên, điều này không chỉ khiến tình hình xấu đi, mà còn khiến rủi ro pháp lý tăng cao khi bị cơ quan chức năng thanh tra đột xuất.

Quan ngại về chi phí kiểm toán

Với nhiều doanh nghiệp mới thành lập hoặc có doanh thu khiêm tốn, việc bỏ ra hàng chục triệu đồng mỗi năm để kiểm toán thường bị xem là “gánh nặng chi phí”. Đặc biệt trong bối cảnh thắt chặt ngân sách, khoản đầu tư này dễ bị xem nhẹ, từ đó dẫn đến xu hướng trì hoãn hoặc bỏ qua kiểm toán hoàn toàn.

Tuy nhiên, điều cần nhìn nhận là: chi phí kiểm toán không nên chỉ được xem như một khoản “tiêu hao”, mà là một “khoản đầu tư phòng ngừa rủi ro tài chính và pháp lý”. Thực tế, nếu không thực hiện kiểm toán đúng hạn, doanh nghiệp có thể chịu hậu quả còn nặng nề hơn gấp nhiều lần – từ bị truy thu thuế, phạt vi phạm hành chính đến mất cơ hội vay vốn, gọi đầu tư hoặc IPO.

Dưới đây là mức chi phí kiểm toán trung bình theo quy mô doanh nghiệp để bạn hình dung rõ hơn:

Chỉ với khoản đầu tư tương đương 1 – 2% chi phí quản lý doanh nghiệp/năm, doanh nghiệp đã có thể:

• Đảm bảo hệ thống sổ sách tuân thủ pháp luật

• Tăng độ tin cậy với đối tác, ngân hàng và nhà đầu tư

• Giảm thiểu rủi ro bị phạt thuế hoặc truy thu khi cơ quan chức năng thanh tra đột xuất

• Sẵn sàng cho các hoạt động IPO, M&A hoặc gọi vốn sau này

Thay vì né tránh vì chi phí, doanh nghiệp thông minh nên chủ động xem kiểm toán là công cụ bảo vệ tài chính và thương hiệu một cách bài bản, bền vững.

Nhầm lẫn về nghĩa vụ pháp lý: Không phải ai cũng hiểu rõ doanh nghiệp nào bắt buộc kiểm toán

Một lý do không nhỏ dẫn đến việc trì hoãn kiểm toán là vì nhiều doanh nghiệp… đơn giản là không biết mình thuộc đối tượng bắt buộc phải kiểm toán theo luật định. Không ít doanh nghiệp cho rằng kiểm toán chỉ dành cho công ty đại chúng hoặc doanh nghiệp quy mô lớn. Đây là một quan niệm sai lầm nhưng rất phổ biến trong khối doanh nghiệp vừa và nhỏ.

Trên thực tế, pháp luật Việt Nam đã có quy định rất rõ ràng về các trường hợp phải thực hiện kiểm toán độc lập. Cụ thể, theo Nghị định 17/2012/NĐ-CP hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Kiểm toán độc lập và Luật Kế toán 2015, các tổ chức sau bắt buộc phải kiểm toán báo cáo tài chính hàng năm:

• Công ty cổ phần đại chúng, công ty phát hành trái phiếu, niêm yết trên sàn chứng khoán

• Doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (FDI) đang hoạt động tại Việt Nam

• Doanh nghiệp có vốn Nhà nước từ 50% trở lên hoặc doanh nghiệp nhà nước chuyển đổi hình thức sở hữu

• Các tổ chức tài chính như ngân hàng thương mại, công ty chứng khoán, công ty bảo hiểm

• Các quỹ đầu tư, quỹ tín dụng nhân dân, hợp tác xã tài chính…

Việc hiểu sai quy định hoặc lơ là cập nhật văn bản pháp luật khiến nhiều doanh nghiệp vô tình vi phạm – dẫn đến hệ quả pháp lý nghiêm trọng.

Nếu doanh nghiệp thuộc một trong các nhóm trên mà không thực hiện kiểm toán theo đúng quy định, sẽ đối mặt với các chế tài như:

• Phạt tiền từ 10 đến 50 triệu đồng (theo Nghị định 41/2018/NĐ-CP)

• Buộc nộp lại báo cáo tài chính kiểm toán đúng chuẩn để sử dụng trong hồ sơ pháp lý, gọi vốn, hoặc vay ngân hàng

• Trường hợp nghiêm trọng, có thể bị đình chỉ hoạt động tài chính, rút giấy phép, hoặc từ chối giải ngân vốn vay

Việc chậm hiểu – hoặc hiểu sai – luật không miễn trừ trách nhiệm pháp lý. Thay vì chủ quan, doanh nghiệp nên chủ động rà soát nghĩa vụ pháp lý và trao đổi sớm với đơn vị kiểm toán để được tư vấn đúng và kịp thời.

Hệ quả nghiêm trọng khi doanh nghiệp chưa kiểm toán

Mất lòng tin của nhà đầu tư và ngân hàng

Theo số liệu của ADB 2022, có tới 82% các nhà đầu tư quốc tế yêu cầu báo cáo tài chính kiểm toán khi tham gia gọi vốn. Doanh nghiệp chưa kiểm toán được xem là thiếu minh bạch và thường bị đánh giá cao rủi ro.

Rủi ro tài chính khi không kiểm toán

Không thực hiện kiểm toán báo cáo tài chính có thể dẫn đến các vấn đề sau:

• Báo cáo tài chính sai lệch, không phản ánh đúng thực trạng

• Lỗi gian lận nội bộ bị bỏ qua (chiếm đoạt tiền, làm giả giao dịch)

• Không phát hiện sai sót về thuế (dễ dẫn đến bị truy thu, phạt)

Nếu chủ động kiểm toán từ sớm, doanh nghiệp đã có thể tránh được các hậu quả pháp lý và tài chính nghiêm trọng.

Bị xử phạt hành chính khi vi phạm nghĩa vụ kiểm toán

Việc không thực hiện kiểm toán báo cáo tài chính khi thuộc đối tượng bắt buộc không chỉ ảnh hưởng đến minh bạch tài chính mà còn là hành vi vi phạm pháp luật, có thể bị xử phạt nghiêm khắc.

Theo Điều 55, Luật Kế toán 2015, các đơn vị kế toán có nghĩa vụ:

“Cung cấp thông tin tài chính kịp thời, trung thực, đầy đủ; báo cáo, lưu trữ và công khai thông tin tài chính đúng thời hạn theo quy định của pháp luật.”

Nếu không thực hiện kiểm toán theo quy định, doanh nghiệp sẽ bị xử phạt hành chính theo hướng dẫn tại Nghị định số 41/2018/NĐ-CP (về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực kế toán, kiểm toán độc lập):

• Khoản 2 Điều 8 quy định: Phạt tiền từ 10 – 20 triệu đồng đối với hành vi không tổ chức thực hiện kiểm toán khi thuộc diện bắt buộc.

• Khoản 4 Điều 8: Phạt đến 50 triệu đồng nếu doanh nghiệp có dấu hiệu cố tình che giấu thông tin tài chính hoặc lập báo cáo sai lệch nghiêm trọng.

Ngoài hình phạt tài chính, doanh nghiệp còn có thể bị áp dụng biện pháp khắc phục hậu quả như:

• Buộc nộp lại báo cáo kiểm toán theo đúng quy định

• Đình chỉ hoạt động tài chính, hạn chế giao dịch ngân hàng hoặc đầu tư

• Ảnh hưởng nghiêm trọng đến hồ sơ pháp lý trong tương lai (như vay vốn, IPO…)

Mất cơ hội gọi vốn, IPO và sáp nhập

Bên cạnh chế tài pháp lý, hậu quả thực tế của việc không kiểm toán là doanh nghiệp sẽ bị loại khỏi các sân chơi tài chính quan trọng như gọi vốn đầu tư, IPO hoặc M&A.

Theo thống kê từ nền tảng DealStreetAsia, trong năm 2023, hơn 70% startup tại Việt Nam bị nhà đầu tư từ chối ở vòng gọi vốn Series A do không có báo cáo tài chính được kiểm toán độc lập. Dù có sản phẩm tốt, tăng trưởng người dùng mạnh, nhưng thiếu tính minh bạch tài chính khiến nhà đầu tư không dám “rót vốn”.

Tương tự, các thương vụ M&A cũng thường yêu cầu hồ sơ tài chính kiểm toán ít nhất 2 năm liên tiếp để xác minh sức khỏe tài chính. Việc không có kiểm toán khiến doanh nghiệp mất điểm nghiêm trọng và bị đánh giá là “ẩn chứa rủi ro lớn”.

Minh bạch tài chính không chỉ là nghĩa vụ pháp lý mà còn là điều kiện tiên quyết để doanh nghiệp bước vào sân chơi lớn.

Giải pháp giúp doanh nghiệp không trì hoãn kiểm toán

Để không còn loay hoay vào mùa kiểm toán cuối năm, doanh nghiệp cần bắt đầu từ việc chủ động hợp tác với đơn vị kiểm toán chuyên nghiệp. Những tổ chức kiểm toán uy tín, được cấp phép như MAN Audit không chỉ giúp đảm bảo tiến độ kiểm toán đúng hạn mà còn đồng hành hỗ trợ toàn diện trong suốt quá trình chuẩn bị hồ sơ.

Thay vì chờ đến phút chót mới “chạy nước rút”, doanh nghiệp nên tận dụng sự hướng dẫn từ kiểm toán viên ngay từ đầu quý III. Việc này sẽ giúp rà soát sổ sách kịp thời, xử lý triệt để các tồn đọng kế toán – thuế, tránh rơi vào tình trạng “chữa cháy” vào cuối năm. Quan trọng hơn, doanh nghiệp có thể tiết kiệm đáng kể thời gian và chi phí nếu dữ liệu đã được chuẩn bị đúng chuẩn từ sớm.

Song song đó, nâng cao năng lực kế toán nội bộ cũng là chiến lược dài hạn không thể bỏ qua. Việc tổ chức các buổi đào tạo định kỳ về chuẩn mực VAS, triển khai phần mềm kế toán phù hợp và thiết lập lại quy trình luân chuyển chứng từ sẽ giúp bộ phận tài chính vận hành trơn tru, giảm thiểu sai sót và tăng khả năng phối hợp hiệu quả với kiểm toán viên.

Một xu hướng đáng cân nhắc hiện nay là thực hiện kiểm toán thử (pre-audit) vào đầu quý IV. Đây là bước kiểm tra “tổng duyệt” giúp doanh nghiệp phát hiện sớm các điểm yếu trong báo cáo tài chính, từ đó kịp thời chỉnh sửa trước kỳ kiểm toán chính thức. Cách làm này không chỉ giúp rút ngắn thời gian kiểm toán mà còn làm giảm đáng kể khả năng phát sinh sai sót lớn về pháp lý hay thuế vụ ở giai đoạn cuối năm – thời điểm vốn đã rất nhạy cảm với rủi ro thanh tra.

Doanh nghiệp chưa từng thực hiện kiểm toán cũng có thể tham khảo dịch vụ kiểm toán trọn gói tại MAN để hiểu rõ quy trình, chuẩn bị hồ sơ từ sớm và tối ưu chi phí phù hợp với quy mô hoạt động.

Nói cách khác, thay vì coi kiểm toán là thủ tục bắt buộc, doanh nghiệp nên nhìn nhận đó là một phần thiết yếu trong chiến lược quản trị tài chính hiện đại – vừa bảo vệ chính mình, vừa xây dựng uy tín bền vững trên thị trường.

Câu hỏi thường gặp (FAQ)

Kết luận

Trì hoãn kiểm toán không chỉ là chậm trễ một thủ tục, mà là đánh cược với uy tín và sự an toàn tài chính của doanh nghiệp. Việc chậm kiểm toán có thể làm xói mòn lòng tin của nhà đầu tư, cản trở các hoạt động huy động vốn, và khiến doanh nghiệp dễ rơi vào vòng xoáy rủi ro pháp lý khi bị thanh tra, kiểm tra đột xuất.

Trong bối cảnh pháp luật ngày càng siết chặt, đặc biệt với các doanh nghiệp có yếu tố vốn Nhà nước, FDI hoặc hướng đến IPO, kiểm toán không còn là lựa chọn – mà là yêu cầu tất yếu để thể hiện tính minh bạch, chuyên nghiệp và cam kết phát triển bền vững.

Chủ động chuẩn bị hồ sơ kế toán, phối hợp sớm với đơn vị kiểm toán uy tín sẽ giúp doanh nghiệp tiết kiệm thời gian, chi phí và kiểm soát rủi ro ngay từ gốc. Đây không chỉ là bước tuân thủ pháp luật, mà còn là nền tảng để nâng tầm quản trị tài chính và xây dựng niềm tin với thị trường.

Tham khảo thêm hướng dẫn kiểm toán theo từng ngành nghề tại cổng thông tin điện tử Tổng cục Thuế – nguồn chính thống dành cho doanh nghiệp đang xây dựng lộ trình kiểm toán bài bản.