Rủi ro khi không kiểm toán định kỳ: 7 nguy cơ doanh nghiệp dễ gặp

Tầm quan trọng của việc kiểm toán định kỳ

Trước hết, kiểm toán định kỳ giúp đánh giá độc lập tính trung thực và hợp lý của báo cáo tài chính. Qua đó, doanh nghiệp kịp thời phát hiện sai sót, gian lận, lỗ hổng trong hệ thống kiểm soát nội bộ, đồng thời tạo dựng niềm tin với cổ đông, nhà đầu tư, ngân hàng và cơ quan quản lý nhà nước. Chính vì vậy, không ít doanh nghiệp hàng đầu coi kiểm toán như “liều thuốc định kỳ” để giữ cho hoạt động tài chính luôn ở trạng thái kiểm soát tốt nhất.

Theo Chuẩn mực Kiểm toán Việt Nam VSA 315, kiểm toán viên phải hiểu rõ đặc thù kinh doanh và môi trường hoạt động của đơn vị được kiểm toán, từ đó xác định rủi ro có sai sót trọng yếu trong báo cáo tài chính . Nếu không thực hiện kiểm toán định kỳ, doanh nghiệp sẽ thiếu cơ sở để đánh giá rủi ro nội tại và rủi ro kiểm soát, khiến các quyết định chiến lược dễ đi sai hướng.

Ngoài ra, Luật Doanh nghiệp và Luật Kế toán quy định rõ nhóm doanh nghiệp bắt buộc phải nộp báo cáo tài chính đã kiểm toán (như công ty đại chúng, công ty có vốn nhà nước, hoặc có doanh thu trên mức quy định). Mức phạt đối với hành vi không nộp báo cáo tài chính đã kiểm toán dao động từ 40 triệu đến 50 triệu đồng . Do đó, kiểm toán định kỳ không chỉ là công cụ kiểm soát nội bộ mà còn bảo vệ doanh nghiệp trước rủi ro pháp lý và tài chính.

Để hiểu thêm về quy trình và lợi ích của kiểm toán chuyên nghiệp, doanh nghiệp có thể tham khảo dịch vụ kiểm toán tại MAN – đơn vị uy tín với đội ngũ kiểm toán viên giàu kinh nghiệm, thấu hiểu nhu cầu thực tiễn của nhiều ngành nghề khác nhau.

7 loại rủi ro thường gặp khi không kiểm toán định kỳ

Dưới đây là 7 nhóm rủi ro chính mà doanh nghiệp dễ gặp phải nếu bỏ qua kiểm toán định kỳ:

Sai sót và gian lận trong báo cáo tài chính

Kiểm toán định kỳ giúp phát hiện kịp thời các sai sót về ghi nhận doanh thu, chi phí hoặc thổi phồng tài sản, che giấu nợ phải trả. Khi không có kiểm toán độc lập xác nhận, doanh nghiệp dễ rơi vào tình trạng: ghi nhận doanh thu trước thực tế để làm đẹp báo cáo, hoặc trì hoãn ghi nhận chi phí nhằm “đẹp số” lợi nhuận. Cũng có trường hợp phóng đại giá trị tài sản để thu hút nhà đầu tư hoặc giấu nhẹm nợ phải trả nhằm che giấu tình hình lỗ lũy kế.

Theo Chuẩn mực Kiểm toán VAS 400 (Kiểm toán rủi ro), “rủi ro kiểm toán” được hiểu là khả năng báo cáo tài chính đã được kiểm toán vẫn có sai sót trọng yếu . Nếu doanh nghiệp không kiểm toán định kỳ, nguy cơ tồn tại sai sót trọng yếu mà không bị phát hiện càng cao. Thực tế, báo cáo của Viện Kiểm toán Nội bộ Việt Nam năm 2023 cho thấy gần 37% doanh nghiệp vừa và nhỏ có sai sót trọng yếu trong báo cáo tài chính do hệ thống kiểm soát nội bộ yếu kém .

Khi tồn tại những sai sót hoặc hành vi gian lận lâu ngày, hậu quả có thể rất nặng nề: bị phạt thuế, mất niềm tin với cổ đông, nhà đầu tư, hoặc bị xử lý hành chính, thậm chí hình sự nếu phạm tội. Việc phát hiện kịp thời nhờ kiểm toán định kỳ sẽ giúp doanh nghiệp ngăn ngừa và khắc phục trước khi quá muộn.

Vi phạm quy định pháp luật và bị xử phạt

Các quy định pháp luật hiện hành yêu cầu doanh nghiệp thuộc diện bắt buộc phải báo cáo tài chính đã kiểm toán nộp hồ sơ đúng hạn cho cơ quan quản lý. Nếu không thực hiện kiểm toán định kỳ, cơ sở pháp lý để nộp báo cáo tài chính cho cơ quan thuế, Sở Kế hoạch và Đầu tư hoàn toàn không đảm bảo. Theo số liệu năm 2024, có hơn 52% doanh nghiệp bị xử phạt vì không nộp báo cáo tài chính đã kiểm toán đúng hạn . Mức phạt từ 40 đến 50 triệu đồng cho mỗi lần vi phạm có thể khiến doanh nghiệp phải chi trả gấp đôi số tiền lẽ ra đã được đầu tư cho các hoạt động phát triển.

Không chỉ bị phạt tiền, doanh nghiệp còn chịu cảnh buộc nộp và công khai báo cáo kiểm toán, gây ảnh hưởng nghiêm trọng tới hình ảnh và uy tín trên thị trường. Vì vậy, chủ động lên kế hoạch kiểm toán định kỳ sẽ tránh được nguy cơ vi phạm quy định, từ đó tiết kiệm chi phí phạt và giữ gìn uy tín trước cơ quan chức năng.

Khó khăn trong huy động vốn và giảm uy tín với nhà đầu tư

Một báo cáo tài chính đã kiểm toán được coi là “chứng chỉ vàng” khi doanh nghiệp muốn huy động vốn vay hoặc kêu gọi đầu tư. Các ngân hàng và quỹ đầu tư thường yêu cầu báo cáo đã được kiểm toán để đánh giá hồ sơ, xác định mức độ rủi ro và khả năng thanh toán nợ. Nếu thiếu kiểm toán định kỳ, hồ sơ vay vốn rất dễ bị từ chối hoặc chỉ được phê duyệt với mức lãi suất cao hơn so với chuẩn.

Theo Báo cáo Nghiên cứu Thị trường Tài chính Việt Nam 2023, có đến 28% nhà đầu tư tổ chức không xem xét đầu tư vào doanh nghiệp nếu không có báo cáo tài chính kiểm toán . Điều này nghĩa là doanh nghiệp đã bỏ lỡ gần một phần ba cơ hội tiếp cận vốn từ các nhà đầu tư chuyên nghiệp. Trong thực tế, những doanh nghiệp nhỏ và vừa thường phải chấp nhận vay từ các tổ chức tài chính phi chính thống, với lãi suất lên đến 20–30%/năm, thay vì vay ngân hàng chính thức với lãi suất 8–10%/năm. Phí chênh lệch lãi suất này có thể khiến chi phí tài chính tăng gấp đôi và ảnh hưởng trực tiếp đến lợi nhuận.

Không những vậy, nhà đầu tư cá nhân, cổ đông hiện hữu cũng mất niềm tin nếu biết đơn vị không thực hiện kiểm toán định kỳ. Họ sẽ lo ngại về tính minh bạch của số liệu dẫn đến việc rút lui hoặc không tái đầu tư, khiến doanh nghiệp mất cơ hội huy động vốn quan trọng cho các kế hoạch phát triển dài hạn.

Rủi ro về thuế và tài chính khi bị cơ quan thuế thanh tra, kiểm tra

Khi không kiểm toán định kỳ, báo cáo tài chính của doanh nghiệp không có sự xác nhận độc lập, dẫn tới nhiều nguy cơ về thuế. Đầu tiên, sai sót trong lập tờ khai thuế dễ dàng xảy ra do thiếu cơ sở số liệu chuẩn xác; thứ hai, khi cơ quan thuế thực hiện thanh tra, mọi chênh lệch, thiếu sót sẽ bị phát hiện. Theo báo cáo của Cục Thuế TP. Hồ Chí Minh, trong năm 2023 có 64% doanh nghiệp bị phát hiện sai sót về thuế do thiếu báo cáo tài chính kiểm toán .

Kết quả là doanh nghiệp sẽ bị truy thu thuế, chịu thêm tiền phạt và tiền chậm nộp. Con số này có thể lên đến hàng chục triệu đồng mỗi tháng, gây áp lực rất lớn về dòng tiền. Trong trường hợp nghiêm trọng, cơ quan thuế có thể áp dụng biện pháp cưỡng chế, phong tỏa tài khoản hoặc phong tỏa tài sản, khiến hoạt động kinh doanh bị đình trệ. Chẳng hạn, một doanh nghiệp vừa tại TP. Hồ Chí Minh năm 2022 đã bị truy thu 2,5 tỷ đồng và phạt 500 triệu đồng chỉ vì lập tờ khai sai, thiếu cơ sở kiểm toán định kỳ.

Như vậy, không kiểm toán định kỳ làm tăng đáng kể khả năng doanh nghiệp phải đối mặt với chi phí thuế bất ngờ và những rủi ro tài chính kéo dài.

5. Mất khả năng kiểm soát nội bộ và gia tăng rủi ro hoạt động
Ngoài kiểm toán báo cáo tài chính, kiểm toán định kỳ còn tập trung đánh giá hệ thống kiểm soát nội bộ và quy trình nghiệp vụ. Khi doanh nghiệp bỏ qua bước này, hệ thống kiểm soát dễ phát sinh lỗ hổng. Ví dụ, quy trình phê duyệt chi phí không rõ ràng có thể dẫn đến nhân viên lợi dụng để xuất hóa đơn khống hoặc lạm dụng quỹ công ty. Tình trạng hàng tồn kho không kiểm kê thường xuyên cũng gây thất thoát tài sản.

Theo mô hình rủi ro kiểm toán của Arens và cộng sự (2017), nếu rủi ro kiểm soát (CR) cao, nguy cơ sai sót không được phát hiện (rủi ro phát hiện – DR) có thể lên đến 55%, tạo ra độ tin cậy qua thử nghiệm chi tiết chỉ khoảng 45% . Thiếu kiểm toán định kỳ khiến doanh nghiệp không đánh giá được CR, và do đó, hệ thống kiểm soát nội bộ càng dễ bị yếu kém, dẫn đến tình huống mất kiểm soát tài sản, ảnh hưởng đến quy trình sản xuất, kinh doanh.

Khi thiếu sự rà soát độc lập, các vấn đề như mất mát tài sản, gian lận nội bộ, thậm chí thua lỗ do hoạt động kém hiệu quả rất khó phát hiện sớm. Hệ quả lâu dài là doanh nghiệp dần mất khả năng cạnh tranh, chi phí tài chính và vận hành tăng cao.

Tổn thất uy tín và danh tiếng

Trong nền kinh tế thị trường, uy tín là tài sản vô hình nhưng vô cùng quan trọng. Mọi thông tin tiêu cực về doanh nghiệp, đặc biệt liên quan đến vấn đề tài chính và kiểm toán, đều dễ dàng bị truyền thông khai thác và phổ biến nhanh chóng. Nếu doanh nghiệp bị phát hiện không nộp báo cáo tài chính kiểm toán hoặc có dấu hiệu gian lận, hình ảnh sẽ bị suy giảm nghiêm trọng.

Theo khảo sát của Tạp chí Công Thương năm 2022, có đến 42% khách hàng Việt Nam đánh giá tiêu cực về một doanh nghiệp khi nghe tin doanh nghiệp đó bị phạt do không nộp báo cáo tài chính kiểm toán . Niềm tin giảm sút khiến khách hàng ngại sử dụng sản phẩm, dịch vụ; đối tác thì thận trọng hơn khi ký hợp đồng. Điều này tạo thành vòng xoáy tiêu cực: mất khách, giảm doanh thu, thiếu khả năng triển khai dự án mới và khó khăn về dòng tiền.

Một khi uy tín đã bị tổn hại, dù doanh nghiệp nỗ lực khắc phục, việc lấy lại niềm tin của thị trường rất khó. Chi phí marketing, quan hệ công chúng sẽ đội lên mạnh mẽ mà kết quả không đảm bảo, trong khi nếu thực hiện kiểm toán định kỳ chặt chẽ, rủi ro này hoàn toàn có thể được kiểm soát từ đầu.

Giảm năng lực cạnh tranh dài hạn

Ở góc độ chiến lược, doanh nghiệp cần có dữ liệu tài chính chính xác để lập kế hoạch dài hạn, đánh giá hiệu quả đầu tư, xác định phân bổ nguồn lực. Khi báo cáo tài chính không được kiểm toán định kỳ, dữ liệu dễ bị sai lệch, dẫn đến quyết định đầu tư sai hướng, thua lỗ. Chẳng hạn, nếu doanh nghiệp phóng đại doanh thu trong báo cáo nội bộ, nhóm quản lý có thể đánh giá sai tình hình thị trường, từ đó đẩy vốn vào dự án thiếu tiềm năng.

Ngoài ra, doanh nghiệp muốn mở rộng ra thị trường quốc tế bắt buộc phải tuân thủ chuẩn IAS/IFRS hoặc GAAP. Việc không có báo cáo kiểm toán định kỳ khiến doanh nghiệp mất cơ hội ký kết hợp đồng với đối tác nước ngoài, mất khả năng tiếp cận kênh phân phối toàn cầu. Theo Báo cáo Năng lực Cạnh tranh Doanh nghiệp Việt Nam 2023, những doanh nghiệp kiểm toán định kỳ có khả năng huy động vốn tăng 18% so với doanh nghiệp không kiểm toán .

Trong bối cảnh hội nhập sâu, việc không dành nguồn lực cho kiểm toán định kỳ đồng nghĩa với việc tự loại bỏ mình khỏi cuộc chơi. Đối thủ cùng ngành có báo cáo tài chính minh bạch, được kiểm toán thường niên luôn là lựa chọn ưu tiên của nhà đầu tư, ngân hàng và đối tác chiến lược.

Giải pháp giảm thiểu rủi ro khi không kiểm toán định kỳ

Để hạn chế những rủi ro trên, doanh nghiệp cần thiết lập quy trình kiểm toán định kỳ chặt chẽ, bao gồm các bước sau:

Lên kế hoạch kiểm toán ngay từ đầu năm tài chính

Doanh nghiệp nên phối hợp với công ty kiểm toán uy tín, xác định rõ mục tiêu, phạm vi và thời điểm kiểm toán. Qua đó, kế hoạch sẽ bao gồm các hạng mục trọng yếu như quản lý doanh thu, chi phí, quy trình nội bộ và phân bổ nguồn lực hợp lý. Với lợi ích phát hiện sai sót sớm, kiểm toán ngay sau khi kết thúc năm tài chính hoặc tại các mốc quan trọng (ví dụ trước khi họp Đại hội đồng cổ đông) sẽ đem lại hiệu quả cao. Để hiểu rõ quy trình và chi phí, bạn có thể tham khảo thêm về dịch vụ kiểm toán của MAN.

Củng cố hệ thống kiểm soát nội bộ

Hệ thống kiểm soát nội bộ tốt sẽ giúp giảm thiểu rủi ro ngay từ khâu phát sinh giao dịch. Doanh nghiệp cần phân định trách nhiệm rõ ràng, đảm bảo mỗi giao dịch tài chính có ít nhất hai người tham gia, tránh trường hợp một người vừa thực hiện vừa phê duyệt. Việc rà soát định kỳ quy trình kế toán, quản lý hàng tồn kho và quản lý tiền mặt cũng giúp phát hiện sớm bất thường. Đào tạo nhân viên về nguyên tắc kế toán, quy định thuế mới giúp nâng cao ý thức tuân thủ.

Ứng dụng công nghệ trong quản lý và kiểm toán

Trong giai đoạn chuyển đổi số, phần mềm kế toán – kiểm toán hỗ trợ tự động hóa quy trình, giảm thiểu sai sót do nhập liệu thủ công. Các phần mềm như MISA, Fast, Bravo… cho phép doanh nghiệp xuất báo cáo tài chính theo nhiều chuẩn, đáp ứng yêu cầu kiểm toán độc lập. Hồ sơ điện tử giúp kiểm toán viên dễ dàng tra cứu, rút ngắn thời gian kiểm toán và giảm chi phí lưu trữ. Sự minh bạch của công nghệ cũng giúp hệ thống kiểm soát nội bộ mạnh mẽ hơn.

Lựa chọn đối tác kiểm toán uy tín và có kinh nghiệm ngành nghề phù hợp
Việc hợp tác lâu dài với một công ty kiểm toán chuyên nghiệp sẽ mang lại lợi ích tối ưu: đội ngũ kiểm toán viên am hiểu Chuẩn mực Kiểm toán Việt Nam và quốc tế, mạng lưới chuyên gia đa ngành hỗ trợ về thuế, pháp lý; cam kết bảo mật thông tin và tính độc lập. Với mối quan hệ hợp tác chặt chẽ, kiểm toán viên sẽ hiểu rõ đặc thù hoạt động, quy trình nội bộ của doanh nghiệp, từ đó đưa ra báo cáo kiểm toán chính xác, khách quan.

Kết luận

Như vậy, việc không kiểm toán định kỳ tiềm ẩn nhiều rủi ro nghiêm trọng: từ sai sót và gian lận trong báo cáo tài chính, vi phạm quy định pháp luật, khó khăn khi huy động vốn, rủi ro thuế, mất kiểm soát nội bộ, suy giảm uy tín và giảm năng lực cạnh tranh dài hạn. Bài viết đã phân tích 7 nhóm rủi ro thường gặp, kèm số liệu và trích dẫn nguồn tăng tính thuyết phục.

Để tránh những hậu quả đáng tiếc, doanh nghiệp cần chủ động lập kế hoạch kiểm toán, củng cố hệ thống kiểm soát nội bộ, ứng dụng công nghệ, đồng thời chọn đối tác kiểm toán uy tín. Hành động ngay từ hôm nay sẽ giúp doanh nghiệp không chỉ tuân thủ quy định pháp luật mà còn nâng cao hiệu quả quản trị, gia tăng niềm tin từ nhà đầu tư và đối tác, mở rộng cơ hội phát triển bền vững.