Luật BHXH và BHYT 2024 có gì mới? Những thay đổi quan trọng từ ngày 01/7/2025 (Tài liệu đính kèm))

Từ ngày 01/7/2025, hai đạo luật quan trọng trong lĩnh vực an sinh xã hội sẽ chính thức có hiệu lực: Luật Bảo hiểm xã hội số 41/2024/QH15 và Luật Bảo hiểm y tế số 51/2024/QH15. Với hàng loạt điểm mới cải tiến và khắc phục nhược điểm tồn đọng, hai đạo luật này được xem là bước đi chiến lược trong lộ trình bao phủ BHXH toàn dân, tăng tính linh hoạt và bền vững cho hệ thống an sinh Việt Nam.

Bài viết dưới đây phân tích chi tiết và bình luận dưới góc nhìn chuyên gia các điểm đổi mới đáng chú ý. Bài viết đặc biệt phù hợp cho đối tượng là doanh nghiệp, người lao động và tổ chức tư vấn.

Hệ thống BHXH đa tầng: Cách tiếp cận mới về an sinh xã hội

Một trong những cải cách nền tảng của Luật BHXH 2024 là thiết lập hệ thống bảo hiểm xã hội đa tầng, hướng đến một cấu trúc an sinh linh hoạt, bền vững và bao trùm toàn dân. Hệ thống này không còn bó hẹp trong mô hình một tầng truyền thống mà được thiết kế thành ba tầng liên kết chặt chẽ:

• Tầng thứ nhất – Trợ cấp hưu trí xã hội: Do ngân sách nhà nước bảo đảm, dành cho những người cao tuổi không đủ điều kiện hưởng lương hưu, đặc biệt là nhóm nghèo, cận nghèo hoặc không có khả năng tiếp cận BHXH.

• Tầng thứ hai – BHXH bắt buộc và tự nguyện: Là trụ cột chính của hệ thống, duy trì cơ chế chia sẻ rủi ro giữa người lao động và người sử dụng lao động. Điểm mới là phạm vi bao phủ được mở rộng đáng kể, bao gồm cả người làm việc không trọn thời gian, lao động tự do, chủ hộ kinh doanh…

• Tầng thứ ba – Bảo hiểm hưu trí bổ sung: Vận hành theo nguyên tắc thị trường, mang tính tự nguyện, cho phép người lao động và doanh nghiệp tự thiết kế quỹ hưu trí riêng để gia tăng thu nhập khi về già.

Cấu trúc này phản ánh rõ một tư duy cải cách sâu sắc: thay vì “đồng phục” an sinh, pháp luật đang tiến tới cá nhân hóa quyền lợi, phù hợp với đặc điểm kinh tế – xã hội và lựa chọn của từng nhóm dân cư. Đây là một bước chuyển chiến lược để đưa bảo hiểm xã hội đến gần hơn với mọi người dân, bất kể nghề nghiệp hay mức sống.

Mở rộng đối tượng tham gia BHXH bắt buộc

Một điểm nhấn mang tính cải cách rõ nét trong Luật Bảo hiểm xã hội năm 2024 chính là việc mở rộng diện bao phủ bảo hiểm xã hội bắt buộc, hướng tới việc đưa chính sách an sinh tiếp cận gần hơn với thực tiễn đa dạng của thị trường lao động hiện nay. Trong danh mục những nhóm đối tượng mới được ghi nhận, đáng chú ý có cá nhân kinh doanh không đăng ký hộ kinh doanh. Đây là lực lượng lao động tự do, hoạt động ổn định nhưng lâu nay vẫn đứng ngoài hệ thống BHXH do thiếu tư cách pháp lý.

Bên cạnh đó, những người giữ vai trò quản lý trong doanh nghiệp hoặc hợp tác xã nhưng không hưởng lương cũng lần đầu tiên được đưa vào phạm vi điều chỉnh. Trước đây, nhóm này gần như hoàn toàn không có cơ chế bảo vệ thu nhập khi về già hoặc trong các tình huống rủi ro lao động. Một bổ sung mang tính thời đại là người lao động làm việc không trọn thời gian, bao gồm những người ký hợp đồng linh hoạt, theo thời vụ, hoặc làm việc bán thời gian với nhiều đơn vị khác nhau – hình thức lao động này đang gia tăng mạnh trong nền kinh tế số và dịch vụ.

Luật cũng mở rộng đến nhóm dân quân thường trực, một lực lượng có tính chất nghề nghiệp bán chuyên trách, thường xuyên tham gia giữ gìn an ninh trật tự ở địa phương. Việc đưa nhóm này vào hệ thống BHXH cho thấy sự công nhận rõ ràng hơn về mặt chính sách đối với đóng góp thực tế của họ. Cuối cùng, người lao động là công dân nước ngoài làm việc tại Việt Nam, nếu có hợp đồng lao động theo đúng quy định và không thuộc diện miễn trừ, cũng được quy định bắt buộc tham gia BHXH – bước tiến quan trọng trong việc đồng bộ hóa chính sách giữa lao động trong nước và quốc tế.

Với sự mở rộng này, BHXH đang từng bước tiến đến mục tiêu bao phủ toàn dân, không chỉ ở mặt số lượng mà còn về chất lượng chính sách, phản ánh xu hướng cá thể hóa và công bằng trong tiếp cận an sinh xã hội. Đây chính là bước chuyển mạnh mẽ để hệ thống BHXH Việt Nam thoát khỏi giới hạn truyền thống và trở thành nền tảng bảo vệ thu nhập bền vững cho mọi hình thức lao động.

Linh hoạt chế độ, kiểm soát rút BHXH một lần

Một trong những cải tiến mang tính chiến lược của Luật BHXH 2024 là thiết lập cơ chế linh hoạt hơn trong việc đóng và hưởng chế độ, đặc biệt nhằm giảm áp lực rút BHXH một lần – một thực trạng đã và đang làm xói mòn tính bền vững của hệ thống an sinh.

Theo quy định mới, người lao động đã đến tuổi nghỉ hưu nhưng chưa đủ số năm đóng BHXH để nhận lương hưu định kỳ, đồng thời cũng chưa đủ điều kiện hưởng trợ cấp xã hội, sẽ được chọn phương án hưởng trợ cấp hàng tháng tương ứng với thời gian và mức đóng thực tế. Trong thời gian này, họ được cấp thẻ BHYT miễn phí, do ngân sách nhà nước chi trả. Đây là một cơ chế giữ người tham gia, giúp họ tiếp tục duy trì kết nối với hệ thống an sinh mà không phải buộc rút một lần trong tình thế bất khả kháng.

Cùng với đó, Luật cũng siết chặt điều kiện rút BHXH một lần, chỉ cho phép trong các trường hợp đặc biệt như bệnh nan y, AIDS, suy giảm khả năng lao động trên 81%, hoặc người đã đến tuổi hưu nhưng không thể hoàn tất đủ 15 năm đóng BHXH như yêu cầu tối thiểu.

Chính sách hai chiều này – một mặt mở rộng lựa chọn linh hoạt, một mặt kiểm soát kênh rút quỹ – cho thấy định hướng rõ ràng của Nhà nước: bảo vệ quyền lợi người lao động mà vẫn giữ vững tính bền vững tài chính của quỹ BHXH. Đây không chỉ là giải pháp kỹ thuật, mà còn là thông điệp về sự đồng hành trách nhiệm giữa người dân và Nhà nước trong xây dựng hệ thống an sinh dài hạn.

Các cập nhật khác của Luật BHXH số 41/2024/QH15 và Luật BHYT số 51/2024/QH15

Bên cạnh những thay đổi mang tính cấu trúc và nguyên tắc, Luật BHXH và BHYT sửa đổi năm 2024 còn đưa ra nhiều cập nhật quan trọng ở cấp độ kỹ thuật và vận hành. Những điều chỉnh này không chỉ mở rộng quyền lợi người tham gia mà còn góp phần hoàn thiện cơ chế thực thi, đảm bảo công bằng và hiệu quả trong toàn hệ thống an sinh xã hội.

Giảm thời gian đóng để hưởng lương hưu

Luật BHXH 2024 rút ngắn thời gian tối thiểu để được hưởng lương hưu từ 20 năm xuống còn 15 năm đối với người lao động đã đủ tuổi nghỉ hưu. Đây là cơ hội quan trọng cho nhóm lao động lớn tuổi, khó có khả năng tích lũy đủ thời gian đóng.

Theo cách tính mới, người đóng đủ 15 năm sẽ được hưởng 40% mức bình quân tiền lương tháng đóng BHXH, và mỗi năm đóng thêm được cộng 2%. Mức hưởng tối đa là 75% với nam sau 35 năm đóng, nữ sau 30 năm.

Cập nhật chế độ thai sản, ốm đau, tai nạn lao động

Luật BHXH 2024 lần đầu tiên mở rộng chế độ thai sản cho người tham gia BHXH tự nguyện với mức trợ cấp 2 triệu đồng nếu đóng đủ 6 tháng trong 12 tháng trước sinh. Đồng thời, vợ hoặc chồng được nghỉ việc khi xảy ra thai chết lưu hoặc phải phá thai theo chỉ định y khoa.

Chế độ ốm đau được điều chỉnh linh hoạt hơn, kéo dài thời gian nghỉ đối với người lao động làm việc trong môi trường độc hại hoặc vùng đặc biệt khó khăn. Ngày nghỉ nửa buổi được tính tròn 1 ngày, giúp thuận tiện khi giải quyết quyền lợi. Người lao động nghỉ dài ngày vẫn được hưởng tiếp chế độ với mức giảm dần tùy theo thời gian đã đóng BHXH.

Tăng cường chế tài đối với hành vi vi phạm BHXH

Luật BHXH 2024 quy định rõ hơn về trách nhiệm và chế tài xử lý các hành vi vi phạm nghĩa vụ đóng BHXH. Trong đó, hành vi chậm đóng sẽ bị xử phạt với mức 0,03% mỗi ngày tính trên số tiền chậm, tạo áp lực tài chính rõ ràng đối với doanh nghiệp chây ì nghĩa vụ. Trường hợp trốn đóng hoặc gian lận BHXH có thể bị xử phạt hành chính nặng, và nếu có dấu hiệu vi phạm nghiêm trọng, sẽ bị truy cứu trách nhiệm hình sự.

Ngoài chế tài tài chính, luật còn quy định không xét thi đua, khen thưởng đối với các đơn vị vi phạm, thể hiện quan điểm tích hợp an sinh vào tiêu chuẩn đánh giá doanh nghiệp có trách nhiệm xã hội. Đồng thời, cơ quan BHXH được mở rộng quyền kiểm tra, phối hợp liên ngành với cơ quan thuế, quản lý dân cư và ngành lao động để xác định đúng đối tượng tham gia, tăng cường hiệu quả thanh tra và phòng ngừa vi phạm.

Cải cách hành chính và chuyển đổi số trong BHXH

Luật BHXH 2024 đánh dấu bước chuyển mạnh mẽ trong cải cách thủ tục hành chính và hiện đại hóa hệ thống bằng công nghệ số. Từ ngày 01/01/2026, toàn bộ sổ BHXH sẽ được cấp dưới hình thức điện tử, thay thế hoàn toàn bản giấy. Tiếp theo đó, từ 01/01/2027, mọi giao dịch BHXH sẽ bắt buộc thực hiện qua phương thức điện tử, áp dụng cho cả người lao động và doanh nghiệp.

Song song với lộ trình số hóa, luật cũng nhấn mạnh yêu cầu cắt giảm hồ sơ, đơn giản thủ tục và đẩy mạnh kết nối, chia sẻ dữ liệu giữa các cơ quan quản lý. Đây là bước tiến tất yếu nhằm rút ngắn thời gian xử lý, giảm chi phí tuân thủ và tăng tính minh bạch trong quá trình tham gia và thụ hưởng chính sách

Những điểm mới nổi bật của Luật BHYT 2024

Luật Bảo hiểm y tế 2024 tập trung vào hai trọng tâm chính: mở rộng phạm vi quyền lợi người tham gia và đơn giản hóa quy trình khám chữa bệnh. Các nội dung thay đổi đều hướng tới việc cải thiện tính công bằng, minh bạch và thuận tiện cho người dân trong việc tiếp cận dịch vụ y tế có bảo hiểm.

Thứ nhất, Luật quy định lại cách phân cấp cơ sở khám chữa bệnh. Nếu trước đây hệ thống y tế được phân chia theo tuyến hành chính từ xã đến trung ương, thì nay được tổ chức theo ba cấp chuyên môn kỹ thuật: cấp ban đầu, cấp cơ bản và cấp chuyên sâu. Mô hình này giúp định hướng rõ hơn lộ trình chuyển tuyến, tránh tình trạng chồng lấn chức năng giữa các tuyến, đồng thời tăng hiệu quả trong quản lý quỹ BHYT.

Thứ hai, phạm vi được hưởng bảo hiểm y tế được mở rộng đáng kể. Người dân có thể sử dụng thẻ BHYT để khám bệnh từ xa, khám tại nhà hoặc thông qua mô hình y học gia đình, tùy theo điều kiện của từng địa phương. Đặc biệt, chi phí khám và điều trị các tật khúc xạ mắt (như cận thị, viễn thị, lác…) cho trẻ từ 6 đến 18 tuổi cũng sẽ được thanh toán. Một số nhóm yếu thế như dân tộc thiểu số nghèo, người cao tuổi hưởng tuất xã hội cũng được bổ sung quyền lợi về chi phí vận chuyển trong quá trình khám chữa bệnh.

Thứ ba, mức hưởng BHYT có điều chỉnh theo hướng nâng lên, sát hơn với nhu cầu thực tế. Người tham gia được thanh toán 100% chi phí nếu khám đúng nơi đăng ký ban đầu hoặc theo tuyến chuyển hợp lệ. Người từ 75 tuổi đang hưởng trợ cấp tuất hàng tháng hoặc từ 70 tuổi thuộc hộ cận nghèo sẽ được thanh toán toàn bộ chi phí khám chữa bệnh không giới hạn cơ sở. Đáng chú ý, từ năm 2026, người có thẻ BHYT khi đi khám ngoại trú tại bệnh viện tuyến tỉnh (thuộc cấp chuyên sâu) sẽ được quỹ BHYT chi trả 50% chi phí – một bước cải thiện so với quy định hiện hành vốn không thanh toán trong trường hợp này.

Thứ tư, Luật đã cắt giảm nhiều thủ tục hành chính rườm rà trong khám chữa bệnh BHYT. Người bệnh sẽ không cần xin giấy chuyển tuyến nếu điều trị các bệnh thuộc danh mục bệnh hiểm nghèo hoặc sử dụng kỹ thuật cao theo quy định tại Thông tư 01/2025/TT-BYT. Ngoài ra, người dân được phép thay đổi nơi khám chữa bệnh ban đầu mỗi quý một lần, thay vì bị giới hạn như trước, tạo sự linh hoạt cao hơn khi thay đổi nơi cư trú hoặc công việc.

Doanh nghiệp và người lao động cần chuẩn bị gì trước 01/7/2025?

Để đảm bảo quyền lợi và tuân thủ đúng quy định khi Luật BHXH và BHYT 2024 có hiệu lực, cả doanh nghiệp và người lao động cần chủ động chuẩn bị. Bảng dưới đây tổng hợp những nội dung cần thực hiện trước thời điểm 01/7/2025:

Việc chuẩn bị sớm và đầy đủ không chỉ giúp doanh nghiệp và người lao động tránh rủi ro pháp lý, mà còn tạo nền tảng để thích ứng hiệu quả với hệ thống BHXH – BHYT mới, hướng tới an sinh chủ động, bền vững và lâu dài.

Kết luận

Luật Bảo hiểm xã hội và Luật Bảo hiểm y tế sửa đổi năm 2024 không đơn thuần là sự điều chỉnh kỹ thuật trong hệ thống pháp luật an sinh, mà là một bước chuyển chính sách mang tính chiến lược, định hình lại toàn diện cách tiếp cận của Nhà nước trong bảo vệ thu nhập và sức khỏe lâu dài cho người dân. Với việc mở rộng đối tượng tham gia, đa dạng hóa phương thức hưởng quyền lợi, kết hợp chặt chẽ giữa cải cách thủ tục và chuyển đổi số, hai đạo luật này hướng đến một hệ thống an sinh xã hội chủ động, linh hoạt và bao trùm – nơi người dân không chỉ là đối tượng thụ hưởng, mà còn là chủ thể tích cực tham gia.

Trong bối cảnh đó, doanh nghiệp cần nhìn nhận BHXH và BHYT không chỉ là chi phí bắt buộc, mà là công cụ giữ chân và bảo vệ người lao động một cách bền vững. Người lao động cũng cần chủ động nắm bắt chính sách, tham gia đúng – đủ – kịp thời để tự thiết kế một tương lai an sinh cho chính mình. Thực thi đúng luật, vì vậy, không chỉ là nghĩa vụ pháp lý, mà còn là hành động có trách nhiệm với tổ chức, với bản thân và với cả cộng đồng – nơi an sinh không dừng lại ở chính sách, mà trở thành nền tảng của phát triển bền vững.

Tài liệu: Những điểm mới cơ bản của Luật BHXH số 41/2024/QH15 và Luật BHYT số 51/2024/QH15