3 khác biệt chính giữa kiểm toán theo luật và theo yêu cầu mà doanh nghiệp cần biết

Kiểm toán theo luật và theo yêu cầu là hai hình thức quan trọng mà mỗi doanh nghiệp nên hiểu rõ, giúp minh bạch báo cáo tài chính, tuân thủ nghĩa vụ pháp lý và đáp ứng nhu cầu từ đối tác, ngân hàng và cổ đông. Theo báo cáo của Bộ Tài chính năm 2024, mỗi năm có hơn 35.000 doanh nghiệp thuộc diện bắt buộc kiểm toán theo quy định tại Điều 15 đến Điều 20 của Luật Kiểm toán độc lập 2011, chiếm khoảng 12% tổng số doanh nghiệp đang hoạt động.

Bên cạnh đó, ngày càng nhiều công ty chủ động thực hiện kiểm toán theo yêu cầu từ ngân hàng, cổ đông hoặc khi tham gia hợp đồng đầu tư để gia tăng uy tín và thuận lợi trong huy động vốn. Sự khác biệt giữa hai loại kiểm toán này không chỉ nằm ở tính pháp lý mà còn ở mục đích, đối tượng áp dụng và lợi ích mang lại.

Giới thiệu chung

Kiểm toán đóng vai trò then chốt trong hoạt động tài chính của doanh nghiệp. Một báo cáo tài chính được kiểm toán không chỉ là căn cứ quan trọng để cơ quan quản lý đánh giá việc tuân thủ pháp luật, mà còn giúp doanh nghiệp khẳng định tính minh bạch với cổ đông, ngân hàng và các đối tác kinh doanh. Trong bối cảnh hội nhập và cạnh tranh gay gắt, kiểm toán ngày càng trở thành công cụ tạo dựng niềm tin và uy tín trên thị trường.

Việc nắm rõ sự khác biệt giữa kiểm toán theo luật và theo yêu cầu sẽ giúp doanh nghiệp chọn đúng giải pháp, tránh rủi ro pháp lý và tối ưu hóa lợi ích trong hoạt động tài chính. Nếu kiểm toán theo luật mang tính bắt buộc, nhằm đảm bảo doanh nghiệp tuân thủ quy định của Luật Kiểm toán độc lập 2011, thì kiểm toán theo yêu cầu lại thường phát sinh từ nhu cầu thực tế như vay vốn ngân hàng, thu hút nhà đầu tư hoặc đáp ứng yêu cầu cổ đông. Hiểu rõ sự khác biệt giúp doanh nghiệp lựa chọn đúng giải pháp, tránh rủi ro pháp lý và tối ưu hóa lợi ích khi tham gia thị trường.

Kiểm toán theo luật: Định nghĩa, cơ sở pháp lý và đối tượng áp dụng

Định nghĩa và cơ sở pháp lý

Kiểm toán theo luật, hay còn gọi là kiểm toán bắt buộc, là quá trình kiểm tra, xác minh báo cáo tài chính do một đơn vị kiểm toán độc lập thực hiện dựa trên yêu cầu của pháp luật. Đây không phải là lựa chọn tự nguyện của doanh nghiệp mà là nghĩa vụ phải tuân thủ nhằm đảm bảo tính trung thực, hợp lý của số liệu tài chính.

Cơ sở pháp lý quan trọng nhất của hình thức này là Luật Kiểm toán độc lập 2011, trong đó Điều 15 đến Điều 20 quy định rõ quyền, nghĩa vụ của đơn vị được kiểm toán, phạm vi áp dụng cũng như trách nhiệm của tổ chức kiểm toán. Nhờ có hành lang pháp lý này, việc kiểm toán bắt buộc được triển khai thống nhất, đảm bảo tính minh bạch và công bằng trên thị trường.

Đối tượng áp dụng

Theo quy định hiện hành, các nhóm doanh nghiệp và tổ chức sau đây thuộc diện phải thực hiện kiểm toán theo luật:

• Công ty niêm yết: Bắt buộc kiểm toán để bảo vệ lợi ích của nhà đầu tư, đảm bảo thông tin công bố ra thị trường chứng khoán là chính xác.

• Doanh nghiệp có vốn nhà nước: Nhằm kiểm soát hiệu quả sử dụng vốn, ngăn ngừa rủi ro thất thoát tài sản công.

• Tổ chức tín dụng, ngân hàng: Phải kiểm toán định kỳ để cơ quan quản lý và khách hàng tin tưởng vào độ an toàn tài chính.

• Dự án sử dụng vốn ODA hoặc vốn hỗ trợ quốc tế: Đảm bảo sự minh bạch và trách nhiệm giải trình với các tổ chức tài trợ.

Như vậy, kiểm toán theo luật vừa mang tính bắt buộc, vừa là cơ chế bảo vệ lợi ích công cộng, duy trì niềm tin trong hoạt động kinh tế.

Kiểm toán theo yêu cầu: Định nghĩa, đặc điểm và các trường hợp áp dụng

Định nghĩa và đặc điểm

Khác với kiểm toán bắt buộc, kiểm toán theo yêu cầu là hình thức kiểm toán tự nguyện, được tiến hành dựa trên thỏa thuận giữa doanh nghiệp và bên thứ ba có liên quan. Việc thực hiện không xuất phát từ quy định pháp luật mà nhằm đáp ứng nhu cầu cụ thể như vay vốn, hợp tác đầu tư hay kiểm chứng thông tin cho cổ đông.

Đặc điểm nổi bật của loại hình này là tính linh hoạt. Doanh nghiệp có thể lựa chọn phạm vi, thời điểm và nội dung kiểm toán tùy theo thỏa thuận với bên yêu cầu. Chính vì vậy, kiểm toán theo yêu cầu thường mang tính chất tình huống, phục vụ mục tiêu trước mắt nhưng lại có tác động đáng kể đến uy tín và khả năng huy động nguồn lực trong dài hạn.

Xem thêm bài viết: Dịch vụ kiểm toán uy tín, chuyên nghiệp.

Các trường hợp phổ biến thường gặp

Trong thực tế, kiểm toán theo yêu cầu thường xuất hiện trong những tình huống sau:

• Bị yêu cầu kiểm toán bởi ngân hàng khi vay vốn: Trước khi quyết định giải ngân, ngân hàng thường yêu cầu doanh nghiệp cung cấp báo cáo tài chính đã được kiểm toán để đánh giá khả năng trả nợ và mức độ an toàn tài chính.

• Kiểm toán theo yêu cầu cổ đông để minh bạch thông tin: Cổ đông, đặc biệt là cổ đông lớn, có thể đề nghị kiểm toán để xác minh tính chính xác của số liệu kế toán, qua đó củng cố niềm tin vào ban lãnh đạo doanh nghiệp.

• Kiểm toán theo hợp đồng đầu tư khi hợp tác dự án: Trong các thương vụ hợp tác, liên doanh hoặc mua bán sáp nhập, đối tác thường yêu cầu báo cáo kiểm toán để giảm thiểu rủi ro và đảm bảo sự minh bạch trước khi ký kết hợp đồng.

Nhờ những trường hợp này, có thể thấy kiểm toán theo yêu cầu không chỉ hỗ trợ doanh nghiệp nâng cao uy tín mà còn đóng vai trò như “tấm vé thông hành” để tiếp cận vốn và cơ hội hợp tác.

Điểm giống và khác nhau giữa kiểm toán theo luật và theo yêu cầu

Những điểm giống nhau

Cả hai hình thức kiểm toán đều có chung nền tảng là sự tham gia của các đơn vị kiểm toán độc lập, được cấp phép và chịu trách nhiệm trước pháp luật. Quy trình thực hiện đều dựa trên hệ thống Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam (VSA), đảm bảo tính khách quan, trung thực và minh bạch. Nhờ vậy, dù xuất phát từ yêu cầu pháp lý hay thỏa thuận với bên thứ ba, kết quả kiểm toán đều có giá trị làm căn cứ tin cậy trong quản lý và ra quyết định.

Những điểm khác biệt chính

Tuy có điểm chung về quy trình và tiêu chuẩn, kiểm toán theo luật và kiểm toán theo yêu cầu lại khác nhau rõ rệt ở các khía cạnh sau:

• Căn cứ pháp lý: Kiểm toán theo luật được quy định cụ thể trong Luật Kiểm toán độc lập 2011, đặc biệt là tại Điều 15–20. Kiểm toán theo yêu cầu không bắt buộc theo luật mà phát sinh từ thỏa thuận với ngân hàng, cổ đông hoặc đối tác kinh doanh.

• Đối tượng áp dụng: Kiểm toán theo luật áp dụng cho những nhóm doanh nghiệp nhất định như công ty niêm yết, doanh nghiệp có vốn nhà nước, tổ chức tín dụng và dự án sử dụng vốn ODA. Kiểm toán theo yêu cầu lại có phạm vi rộng hơn, bất kỳ doanh nghiệp nào cũng có thể tiến hành nếu cần phục vụ mục đích cụ thể.

• Mục đích thực hiện: Kiểm toán theo luật nhằm đảm bảo doanh nghiệp tuân thủ pháp luật và tạo niềm tin cho thị trường. Kiểm toán theo yêu cầu tập trung vào lợi ích riêng, chẳng hạn như vay vốn, thu hút đầu tư hoặc đáp ứng yêu cầu minh bạch từ cổ đông.

• Tính bắt buộc: Kiểm toán theo luật là nghĩa vụ không thể né tránh đối với doanh nghiệp thuộc diện quy định. Ngược lại, kiểm toán theo yêu cầu mang tính tự nguyện hoặc xuất phát từ đề nghị của một bên liên quan.

Lợi ích và hạn chế của từng hình thức kiểm toán

Lợi ích và hạn chế của kiểm toán theo luật

Kiểm toán theo luật trước hết giúp doanh nghiệp bảo đảm tuân thủ đầy đủ các quy định pháp lý, đặc biệt là đối với những đối tượng bắt buộc như công ty niêm yết, tổ chức tín dụng hay doanh nghiệp có vốn nhà nước. Việc thực hiện kiểm toán định kỳ theo luật không chỉ củng cố tính minh bạch trong báo cáo tài chính mà còn góp phần tạo dựng uy tín đối với cơ quan quản lý và thị trường. Đây cũng là nền tảng quan trọng để doanh nghiệp duy trì vị thế hợp pháp và thuận lợi trong hoạt động kinh doanh. Tuy nhiên, điểm hạn chế dễ nhận thấy là chi phí kiểm toán thường không nhỏ và thủ tục tiến hành khá cứng nhắc. Do phạm vi và quy trình được ràng buộc chặt chẽ bởi quy định, doanh nghiệp ít có cơ hội điều chỉnh linh hoạt để phù hợp với nhu cầu riêng.

Lợi ích và hạn chế của kiểm toán theo yêu cầu

Kiểm toán theo yêu cầu xuất phát từ nhu cầu cụ thể của doanh nghiệp hoặc từ yêu cầu của đối tác, ngân hàng, cổ đông. Hình thức này mang lại lợi ích ở chỗ giúp tăng cường niềm tin, hỗ trợ doanh nghiệp thuận lợi hơn trong quá trình vay vốn, huy động đầu tư hoặc hợp tác kinh doanh. Điểm nổi bật là sự linh hoạt, khi nội dung và phạm vi kiểm toán có thể được thiết kế theo thỏa thuận giữa các bên, bám sát mục tiêu thực tiễn. Dẫu vậy, hạn chế của kiểm toán theo yêu cầu nằm ở việc doanh nghiệp có thể phải tiến hành nhiều lần trong năm nếu liên tục có yêu cầu từ bên thứ ba. Điều này không chỉ làm phát sinh thêm chi phí mà còn khiến doanh nghiệp phụ thuộc vào điều kiện mà đối tác hoặc tổ chức tín dụng đặt ra.

Câu hỏi thường gặp về kiểm toán theo luật và theo yêu cầu

Kết luận

Hiểu rõ sự khác biệt giữa kiểm toán theo luật và theo yêu cầu sẽ giúp doanh nghiệp vừa tuân thủ pháp luật, vừa nâng cao tính minh bạch, đồng thời thuận lợi hơn khi tiếp cận nguồn vốn, đối tác và cổ đông. Kiểm toán theo luật giúp doanh nghiệp đảm bảo tuân thủ đúng quy định pháp lý, còn kiểm toán theo yêu cầu thường nhằm phục vụ nhu cầu minh bạch thông tin và tạo thuận lợi trong hợp tác kinh doanh.

Để tối ưu hiệu quả, doanh nghiệp cần chuẩn bị hồ sơ kế toán minh bạch, quản trị nội bộ chặt chẽ và lựa chọn dịch vụ kiểm toán uy tín. Đây không chỉ là cách đáp ứng yêu cầu của cơ quan quản lý mà còn nâng cao vị thế trong mắt ngân hàng, cổ đông và nhà đầu tư.

Nếu bạn đang tìm kiếm một giải pháp kiểm toán toàn diện, hãy tham khảo Dịch vụ kiểm toán tại MAN để nhận tư vấn chuyên sâu, phù hợp với nhu cầu từng doanh nghiệp.

Thông tin liên hệ MAN – Master Accountant Network

• Địa chỉ: Số 19A, đường 43, phường Tân Thuận, TP. Hồ Chí Minh

• Mobile / Zalo: 0903 963 163 – 0903 428 622

• Email: man@man.net.vn