Nguyên tắc ghi nhận doanh thu mới theo Thông tư 99/2025

Thông tư 99/2025/TT-BTC đánh dấu bước chuyển mình quan trọng của Kế toán Việt Nam, đặc biệt là trong ghi nhận doanh thu TT 99. Khác biệt cốt lõi nằm ở việc chuyển đổi từ nguyên tắc dựa trên chuyển giao rủi ro và lợi ích (VAS 14) sang nguyên tắc dựa trên chuyển giao quyền kiểm soát, tiệm cận với Chuẩn mực Báo cáo Tài chính Quốc tế IFRS 15. Sự thay đổi này ảnh hưởng sâu sắc đến thời điểm và giá trị doanh thu trên báo cáo tài chính. Đối với các hợp đồng phức tạp, Thông tư 99/2025 yêu cầu doanh nghiệp phải áp dụng mô hình phân tích hợp đồng dựa trên 5 bước ghi nhận doanh thu IFRS 15 để xác định rõ thời điểm khách hàng giành được quyền kiểm soát hàng hóa hoặc dịch vụ.

Tải ngay tóm tắt bài viết

Thông tư 99/2025/TT-BTC

Bối cảnh và Sự Cần Thiết của Thông tư 99/2025

Doanh thu: Yếu tố then chốt quyết định giá trị doanh nghiệp

Doanh thu là chỉ tiêu quan trọng nhất, phản ánh quy mô và tiềm năng tăng trưởng của một doanh nghiệp, có ảnh hưởng trực tiếp đến các chỉ số lợi nhuận, và là nền tảng cho việc định giá. Tuy nhiên, Chuẩn mực Kế toán Việt Nam số 14 (VAS 14) đã bộc lộ nhiều hạn chế trong bối cảnh kinh tế hiện đại. VAS 14 tập trung vào nguyên tắc chuyển giao rủi ro và lợi ích, khó áp dụng thống nhất cho các giao dịch phức tạp, bao gồm các hợp đồng có nhiều nghĩa vụ thực hiện, các giao dịch có yếu tố giá biến đổi hay các hợp đồng xây dựng dài hạn, dẫn đến sự thiếu nhất quán và khả năng so sánh thấp giữa các doanh nghiệp.

Mục tiêu lớn: Hài hòa với IFRS

Thông tư 99/2025 ra đời trong lộ trình áp dụng IFRS tại Việt Nam, đóng vai trò như một cầu nối quan trọng. Mục tiêu của Thông tư là chuẩn hóa nguyên tắc ghi nhận doanh thu theo hướng quốc tế, tăng tính minh bạch và độ tin cậy của thông tin tài chính.

Cần lưu ý rằng Thông tư 99/2025/TT-BTC được xây dựng theo hướng tiệm cận IFRS 15. Điều này có nghĩa là các nguyên tắc cốt lõi, đặc biệt là nguyên tắc chuyển giao quyền kiểm soát, được chấp nhận và đưa vào áp dụng. Tuy nhiên, doanh nghiệp không phải áp dụng toàn bộ các chi tiết kỹ thuật phức tạp của IFRS 15 mà không được quy định rõ trong Thông tư. Việc áp dụng sai nguyên tắc cơ bản này có thể dẫn đến rủi ro sai lệch nghiêm trọng trong Báo cáo Tài chính (BCTC) của doanh nghiệp.

Phân Tích Cốt Lõi: TT 99/2025 và Nguyên Tắc Quyền Kiểm Soát

Điểm Khác Biệt Căn Bản: Quyền kiểm soát (Control) vs. Rủi ro & Lợi ích (R&R)

Sự thay đổi quan trọng nhất của ghi nhận doanh thu TT 99 nằm ở việc loại bỏ nguyên tắc dựa trên rủi ro và lợi ích, chuyển sang nguyên tắc chuyển quyền kiểm soát TT 99.

VAS 14 (Chuẩn mực cũ): Tập trung vào thời điểm rủi ro và lợi ích kinh tế (Risk and Rewards) gắn liền với quyền sở hữu được chuyển giao.
Thông tư 99/2025 (Điều 13): Tập trung vào thời điểm chuyển giao quyền kiểm soát hàng hóa hoặc dịch vụ từ doanh nghiệp sang khách hàng.

Theo Điều 13, Thông tư 99/2025/TT-BTC, doanh nghiệp ghi nhận doanh thu khi thực hiện xong nghĩa vụ cam kết bằng việc chuyển giao quyền kiểm soát hàng hóa hoặc dịch vụ cho khách hàng.

Định nghĩa “Quyền Kiểm Soát” theo TT 99/2025

Quyền kiểm soát (Control) được định nghĩa là khả năng định hướng việc sử dụng và thu được hầu hết lợi ích còn lại từ tài sản, cũng như khả năng ngăn chặn người khác sử dụng tài sản đó. Khi khách hàng có được quyền kiểm soát, họ có khả năng hưởng lợi từ tài sản và chịu trách nhiệm về các rủi ro phát sinh.

Để xác định thời điểm chuyển quyền kiểm soát TT 99 diễn ra, kế toán và quản trị cần đánh giá tổng thể các yếu tố và chỉ số minh họa sau:

Quyền sở hữu pháp lý (Legal Title): Khách hàng đã có quyền sở hữu hợp pháp đối với tài sản, giúp xác định cơ sở pháp lý cho quyền kiểm soát.
Chuyển giao quyền sở hữu vật chất (Physical Possession): Khách hàng đã nắm giữ hàng hóa hoặc tài sản tại cơ sở của họ, thể hiện khả năng định hướng việc sử dụng vật chất.
Chấp nhận rủi ro và lợi ích đáng kể (Risk & Rewards acceptance): Khách hàng đã chịu các rủi ro và được hưởng lợi ích kinh tế đáng kể gắn liền với quyền sở hữu. Mặc dù không còn là nguyên tắc cốt lõi, R&R vẫn là chỉ số bổ sung quan trọng cho việc đánh giá quyền kiểm soát.
Khả năng chấp nhận tài sản của Khách hàng (Customer Acceptance): Khách hàng đã chấp nhận và cam kết thanh toán, xác nhận sự đồng ý với việc chuyển giao quyền kiểm soát.

Mô Hình “5 Bước Ghi Nhận Doanh Thu IFRS 15” trong Kế toán Việt Nam

Cơ sở áp dụng Mô hình 5 bước trong khuôn khổ TT 99

Sự thay đổi về nguyên tắc từ R&R sang Control là nền tảng để Thông tư 99 kế thừa logic phân tích hợp đồng của IFRS 15 (Mô hình 5 bước). Đây là cách tiếp cận mang tính nguyên tắc, giúp doanh nghiệp xử lý các hợp đồng phức tạp một cách nhất quán và minh bạch. Việc hiểu và áp dụng IFRS 15 kế toán Việt Nam thông qua 5 bước này là yêu cầu ngày càng quan trọng đối với đội ngũ kế toán trong kỷ nguyên mới.

Dưới đây là chi tiết 5 bước ghi nhận doanh thu IFRS 15 đã được điều chỉnh để phù hợp với khuôn khổ ghi nhận doanh thu TT 99:

Bước (Step)	Tên Bước	Giải thích chi tiết và Tác động theo TT 99/2025
Bước 1	Nhận diện Hợp đồng với Khách hàng	Xác định Hợp đồng có hiệu lực: Các bên đã cam kết, có quyền và nghĩa vụ rõ ràng, và khả năng thu hồi là chắc chắn.
Bước 2	Nhận diện Nghĩa vụ Thực hiện (Performance Obligations – POs)	Phân tách lời hứa cung cấp hàng hóa/dịch vụ khác biệt (Distinct POs) trong hợp đồng. Ví dụ: Bán hàng, Lắp đặt, Bảo trì, Cập nhật phần mềm.
Bước 3	Xác định Giá giao dịch (Transaction Price)	Xác định tổng số tiền doanh nghiệp kỳ vọng được hưởng, bao gồm giá cố định, biến đổi (thưởng hiệu suất, chiết khấu) và yếu tố thời giá.
Bước 4	Phân bổ Giá giao dịch cho các Nghĩa vụ Thực hiện	Áp dụng giá bán độc lập (Stand-alone Selling Price – SSP) để phân bổ giá trị giao dịch một cách hợp lý cho từng PO đã xác định ở Bước 2.
Bước 5	Ghi nhận Doanh thu khi (hoặc theo mức độ) thực hiện Nghĩa vụ	Phân loại ghi nhận tại một thời điểm (Point in Time) hay theo thời gian (Over Time) – Quyết định dựa trên nguyên tắc Chuyển giao Quyền kiểm soát.

Lưu ý Quan trọng về Phạm vi áp dụng IFRS 15

Sau khi nắm rõ quy trình 5 bước ghi nhận doanh thu IFRS 15, điều quan trọng là phải nhận thức rõ về phạm vi áp dụng. TT 99/2025 chỉ tiệm cận IFRS 15. Kế toán Việt Nam không được phép tự động áp dụng mọi nội dung chi tiết của IFRS 15 nếu điều đó chưa được quy định rõ trong Thông tư. Ví dụ: các quy tắc chi tiết về việc vốn hóa chi phí tăng thêm từ hợp đồng trong IFRS 15. Kế toán cần tập trung vào các quy định đã được ban hành trong TT 99 để đảm bảo tính hợp pháp và tránh rủi ro nội dung sai chuẩn mực, duy trì tính chính xác của báo cáo tài chính.

Case Study Minh Họa: Ứng Dụng Quyền Kiểm Soát

Nguyên tắc ghi nhận doanh thu mới theo Thông tư 99/2025

Để thấy rõ sự khác biệt của nguyên tắc chuyển quyền kiểm soát TT 99, chúng ta cùng xem xét hai trường hợp điển hình trong các hợp đồng phức tạp.

Case Study 1: Hợp đồng Xây dựng (Theo thời gian – Over Time)

Vấn đề: Một công ty xây dựng thực hiện một dự án theo hợp đồng. Theo VAS 14 cũ, việc ghi nhận doanh thu thường phụ thuộc vào tỷ lệ hoàn thành công việc và khả năng thu hồi.

Giải pháp TT 99: Theo nguyên tắc Quyền kiểm soát, công ty xây dựng sẽ ghi nhận doanh thu theo thời gian (Over Time) nếu tài sản được tạo ra không có mục đích sử dụng thay thế cho doanh nghiệp và doanh nghiệp có quyền được thanh toán tương xứng với phần đã hoàn thành. Điều này cho thấy khách hàng đã kiểm soát tài sản khi nó đang được tạo ra. Điểm mấu chốt ở đây là việc xác định quyền kiểm soát được chuyển giao liên tục theo thời gian, cho phép doanh nghiệp ghi nhận doanh thu tương ứng theo tiến độ.

Case Study 2: Hợp đồng Cung cấp Phần mềm và Dịch vụ (Tại một thời điểm/Đa thành phần)

Vấn đề: Một công ty bán License phần mềm (trọn đời) kèm theo 1 năm dịch vụ bảo trì và hỗ trợ kỹ thuật (Support).

Giải pháp TT 99: Đây là một hợp đồng phức tạp chứa hai Nghĩa vụ Thực hiện (POs) khác biệt (Bước 2):

Cung cấp License phần mềm (Point in Time).
Cung cấp dịch vụ Bảo trì/Hỗ trợ (Over Time).

Phân bổ (Bước 4): Công ty phải ước tính Giá bán Độc Lập (SSP) cho từng PO. Giả sử tổng giá trị hợp đồng là 100, SSP ước tính cho License là 80 và Support là 30. Giá 100 sẽ được phân bổ cho 2 PO theo tỷ lệ SSP.

Ghi nhận (Bước 5): Doanh thu License được ghi nhận ngay lập tức khi chuyển giao quyền kiểm soát (khách hàng nhận và có thể sử dụng License). Doanh thu Bảo trì được ghi nhận đều đặn theo thời gian (ví dụ: 12 tháng) vì quyền kiểm soát dịch vụ được chuyển giao liên tục. Điểm mấu chốt ở đây là sự phân tách rõ ràng giữa hai nghĩa vụ thực hiện khác nhau (Point in Time và Over Time) dựa trên Giá bán Độc Lập (SSP).

Thách Thức và Giải Pháp Triển Khai TT 99/2025

Quá trình chuyển đổi sang nguyên tắc Quyền kiểm soát và Mô hình 5 bước không dễ dàng đối với các doanh nghiệp Việt Nam.

Thách thức đối với Doanh nghiệp Việt Nam

Trước khi áp dụng ghi nhận doanh thu TT 99, các doanh nghiệp cần đối diện với những vấn đề sau:

Đánh giá Hợp đồng (Bước 2): Yêu cầu chuyên môn cao hơn để phân tách và xác định các Nghĩa vụ Thực hiện khác biệt trong các hợp đồng phức tạp.
Dữ liệu (Bước 4): Thiếu dữ liệu về Giá bán Độc Lập (SSP) là rào cản lớn nhất. Doanh nghiệp cần phải xây dựng phương pháp ước tính SSP (market adjustment, cost plus margin) thay vì chỉ dùng giá niêm yết.
Hệ thống Kế toán: Cần điều chỉnh hệ thống ERP/Phần mềm kế toán để theo dõi việc phân bổ doanh thu và ghi nhận doanh thu theo từng PO (thay vì chỉ theo dõi hợp đồng tổng thể).

Các bước chuẩn bị cho Kế toán và Tài chính

Để đảm bảo quá trình chuyển đổi suôn sẻ và đạt chuẩn IFRS 15 kế toán Việt Nam, bộ phận kế toán và tài chính cần thực hiện các bước sau:

Tổ chức đào tạo chuyên sâu: Tập trung vào các khái niệm cốt lõi như chuyển quyền kiểm soát TT 99, phân tách nghĩa vụ thực hiện, và tính toán SSP.
Thiết lập quy trình đánh giá hợp đồng mới (Contract Assessment Process): Xây dựng ma trận đánh giá để xác định POs và phương pháp ghi nhận doanh thu ngay từ khâu ký kết hợp đồng.
Vai trò của Kế toán trưởng/CFO: Lãnh đạo cấp cao cần tham gia tích cực, không chỉ giám sát việc tuân thủ mà còn đánh giá tác động của sự thay đổi này lên các chỉ số tài chính quan trọng, đặc biệt là EBITDA và lợi nhuận gộp.

Kết luận và Khuyến nghị

Nguyên tắc ghi nhận doanh thu TT 99 theo hướng Quyền kiểm soát là một bước tiến tất yếu, đưa Kế toán Việt Nam tiệm cận hơn với chuẩn mực quốc tế IFRS 15. Việc áp dụng mô hình 5 bước ghi nhận doanh thu IFRS 15 sẽ giúp các doanh nghiệp đạt được sự minh bạch và nhất quán cao hơn trong việc báo cáo doanh thu từ các hợp đồng phức tạp.

Lời kêu gọi hành động: Chúng tôi khuyến nghị Ban lãnh đạo và đội ngũ kế toán/tài chính rà soát ngay lập tức các hợp đồng hiện tại và chuẩn bị nguồn lực kỹ thuật (ERP) cùng nhân sự để chuyển đổi quy trình kinh doanh và kế toán suôn sẻ, nhằm đảm bảo tuân thủ và ổn định báo cáo theo Thông tư 99/2025.

Tài liệu tham khảo liên quan: Để hiểu rõ hơn về các tác động của Thông tư 99/2025 trong hệ thống kế toán hiện hành và các vấn đề liên quan, bạn có thể tham khảo các bài viết sau:

Thông tin liên hệ MAN – Master Accountant Network

Địa chỉ: Số 19A, đường 43, phường Tân Thuận, TP. Hồ Chí Minh
Mobile/Zalo: 0903 963 163 – 0903 428 622
Email: man@man.net.vn

Các dịch vụ khác

Phụ trách sản xuất nội dung bởi: Ông Lê Hoàng Tuyên – Sáng lập viên (Founder) & CEO MAN – Master Accountant Network, Kiểm toán viên CPA Việt Nam với hơn 30 năm kinh nghiệm trong ngành Kế toán, Kiểm toán và Tư vấn Tài chính.