Kiểm toán hoạt động là gì? Khác biệt cơ bản so với kiểm toán báo cáo tài chính BCTC

Kiểm toán hoạt động là công cụ quản lý chiến lược giúp nâng cao hiệu suất tổ chức. Khác với kiểm toán BCTC chỉ xác nhận số liệu, kiểm toán hoạt động đánh giá tính kinh tế, hiệu quả và hiệu lực của quy trình. Nhu cầu loại hình kiểm toán này tăng, nhất là sau Luật Kiểm toán Nhà nước 81/2015/QH13, mở rộng kiểm toán sang hiệu quả quản lý, khẳng định vai trò quan trọng trong tối ưu hóa nguồn lực và cải thiện quản trị.

Sự khác biệt cốt lõi là mục tiêu: kiểm toán BCTC hướng tới nhà đầu tư, chủ nợ, còn kiểm toán hoạt động phục vụ Ban lãnh đạo, cung cấp khuyến nghị cải tiến quy trình, giảm chi phí và nâng cao chất lượng sản phẩm/dịch vụ. Nhờ đó, kiểm toán hoạt động giúp doanh nghiệp tiết kiệm chi phí, tăng lợi nhuận và biến kiểm toán thành khoản đầu tư tạo giá trị thực tế.

Định nghĩa chuyên sâu về kiểm toán hoạt động

Kiểm toán hoạt động là một dạng kiểm toán chuyên sâu, tập trung vào việc đánh giá hiệu suất sử dụng nguồn lực trong tổ chức. Không nhằm xác nhận số liệu tài chính, kiểm toán hoạt động phân tích cách thức vận hành để xác định điểm yếu, nguy cơ và cơ hội cải tiến. Hoạt động này đo lường ba khía cạnh then chốt: tính kinh tế, hiệu quả và hiệu lực, giúp tối ưu hóa quy trình, giảm lãng phí và nâng cao giá trị chiến lược. Đây là công cụ quan trọng hỗ trợ nhà quản trị đưa ra quyết định dựa trên dữ liệu và cải thiện chất lượng quản trị tổng thể.

Kiểm toán hoạt động là gì?

Kiểm toán hoạt động là quá trình đánh giá hệ thống, khách quan về tính kinh tế, hiệu quả và hiệu lực của hoạt động tổ chức, chương trình hay hệ thống quản lý. Khác với kiểm toán BCTC chỉ xác nhận số liệu, kiểm toán hoạt động tập trung vào hiệu suất, xác định điểm yếu, rủi ro và cơ hội cải tiến để tối ưu hóa sử dụng nguồn lực như nhân lực, tài sản, tài chính và công nghệ.

Theo định nghĩa của Tổ chức Quốc tế các Cơ quan Kiểm toán Tối cao (INTOSAI), kiểm toán hoạt động được hiểu là một cuộc kiểm toán nhằm đánh giá hiệu suất của các hoạt động quản lý công, dựa trên các tiêu chí về kinh tế, hiệu quả và hiệu lực. Trong môi trường doanh nghiệp tư nhân, loại hình kiểm toán này thường được thực hiện bởi bộ phận Kiểm toán Nội bộ hoặc các công ty kiểm toán độc lập theo hợp đồng. Đây là một công cụ thiết yếu để cung quyền kiểm soát và cung cấp thông tin phản hồi có giá trị cho Ban điều hành cấp cao.

Ba trụ cột cốt lõi của kiểm toán hoạt động (3E)

Thước đo chính để thực hiện kiểm toán hoạt động là ba chữ E – Kinh tế (Economy), Hiệu quả (Efficiency) và Hiệu lực (Effectiveness). Việc hiểu rõ và áp dụng các tiêu chí này là nền tảng để xác định mục tiêu và phạm vi của từng cuộc kiểm toán cụ thể.

Tính kinh tế (Economy)

Tính kinh tế trong kiểm toán hoạt động là tối ưu hóa chi phí đầu vào để đạt kết quả với chất lượng phù hợp. Hoạt động được coi là kinh tế khi nguồn lực được sử dụng đúng thời điểm, đủ chất lượng và chi phí thấp nhất. Kiểm toán đánh giá các yếu tố như quy trình mua sắm, quản lý chuỗi cung ứng và thương lượng giá cả, nhằm ngăn chặn lãng phí từ khâu đầu vào, góp phần nâng cao hiệu quả tổng thể của tổ chức.

Tính hiệu quả (Efficiency)

Tính hiệu quả trong kiểm toán hoạt động là mối quan hệ giữa kết quả đầu ra và nguồn lực đầu vào. Hoạt động được coi là hiệu quả khi đạt cùng kết quả với ít đầu vào hơn hoặc tạo ra nhiều đầu ra hơn với cùng lượng đầu vào. Kiểm toán đánh giá hiệu suất qua các chỉ số như sản lượng trên giờ lao động hay chi phí vận hành so với chuẩn. Cải thiện hiệu quả là mục tiêu trọng tâm của nhiều dự án kiểm toán hoạt động, giúp tối ưu hóa nguồn lực và nâng cao năng suất tổng thể.

Tính hiệu lực (Effectiveness)

Tính hiệu lực đo mức độ đạt được mục tiêu của chương trình, hoạt động hoặc tổ chức. Kiểm toán hoạt động đánh giá không chỉ việc làm đúng cách (hiệu quả) mà còn làm những điều đúng đắn (hiệu lực). Ví dụ, một chương trình đào tạo có hiệu lực khi thực sự nâng cao năng lực nhân viên, không chỉ hoàn thành số giờ đào tạo. Tính hiệu lực giúp xác định giá trị thực sự mà hoạt động mang lại cho tổ chức.

Mục đích và phạm vi của kiểm toán hoạt động

Kiểm toán hoạt động không chỉ đánh giá hoạt động hiện tại mà còn cung cấp nền tảng chiến lược giúp tổ chức cải tiến liên tục. Mục tiêu của kiểm toán hoạt động tập trung vào hiệu suất, tuân thủ và gia tăng giá trị sử dụng nguồn lực. Nhờ phạm vi linh hoạt, kiểm toán có thể áp dụng cho toàn bộ tổ chức, từng bộ phận, dự án hay quy trình cụ thể. Điều này giúp Ban lãnh đạo nắm được bức tranh toàn diện về điểm mạnh, điểm yếu và cơ hội tối ưu hóa vận hành trong cả khu vực công và tư.

Mục đích kiểm toán hoạt động

Mục đích bao trùm của kiểm toán hoạt động là hỗ trợ Ban quản lý trong việc thực hiện trách nhiệm của họ một cách hiệu quả hơn. Mục đích này được cụ thể hóa thông qua các khía cạnh sau:

• Đánh giá hiệu suất (Performance Assessment): Xác định mức độ mà các hoạt động, chương trình, hoặc đơn vị được vận hành theo các nguyên tắc về kinh tế, hiệu quả, và hiệu lực (3E).
• Xác định cơ hội cải tiến (Improvement Opportunities): Phát hiện các khu vực còn yếu kém, lãng phí, hoặc rủi ro, và đề xuất các kiến nghị mang tính xây dựng, thực tiễn để nâng cao năng suất và chất lượng.
• Bảo đảm tuân thủ (Compliance Assurance): Đánh giá mức độ tuân thủ các chính sách nội bộ, quy trình quản lý, và các quy định pháp luật hiện hành.
• Cung cấp thông tin (Information Provision): Cung cấp một cái nhìn khách quan, độc lập về hoạt động của tổ chức cho Ban lãnh đạo cấp cao, giúp họ đưa ra các quyết định chiến lược sáng suốt hơn.

Đối tượng và phạm vi linh hoạt

Phạm vi của kiểm toán hoạt động có tính linh hoạt rất cao, không bị giới hạn bởi các chu kỳ tài chính hay các chuẩn mực kế toán như Kiểm toán BCTC.

Đối tượng của kiểm toán hoạt động

Đối tượng của kiểm toán hoạt động bao gồm hầu hết mọi khía cạnh của một tổ chức:

• Toàn bộ tổ chức: Đánh giá chiến lược, cấu trúc tổ chức, và văn hóa quản lý.
• Các chức năng/bộ phận: Kiểm toán bộ phận Marketing, Nhân sự, Vận hành, Công nghệ thông tin (IT), Quản lý rủi ro, v.v.
• Các chương trình/dự án: Đánh giá hiệu suất của một dự án đầu tư cụ thể, một chương trình đào tạo hoặc một chiến dịch tiếp thị.
• Các quy trình: Ví dụ: Chu trình Mua sắm (Procure-to-Pay), chu trình Bán hàng (Order-to-Cash), quy trình sản xuất, và quy trình bảo trì.

Phạm vi trong lĩnh vực công và tư

Kiểm toán hoạt động áp dụng linh hoạt trong cả lĩnh vực công và tư. Ở khu vực công, trọng tâm là đảm bảo minh bạch, trách nhiệm giải trình và đạt mục tiêu chính sách qua quản lý ngân sách, tài sản và các dự án công. Trong doanh nghiệp tư nhân, kiểm toán tập trung tối ưu hóa lợi nhuận, nâng cao hiệu suất sản xuất, quản lý chuỗi cung ứng và cải thiện chất lượng dịch vụ. Nhờ phạm vi đa dạng, kiểm toán hoạt động giúp tổ chức cải tiến quy trình, giảm chi phí và nâng cao hiệu quả vận hành.

Bảng tổng hợp phạm vi trong lĩnh vực công và tư

Lĩnh vực	Đối tượng Kiểm toán Hoạt động Tiêu biểu	Mục tiêu Trọng tâm
Lĩnh vực công	Quản lý và sử dụng ngân sách nhà nước, tài sản công, các chương trình an sinh xã hội, các dự án đầu tư công (cầu đường, trường học).	Trách nhiệm giải trình, tính minh bạch, đạt được mục tiêu chính sách công.
Lĩnh vực tư (doanh nghiệp)	Quản lý kho hàng và tồn kho, hiệu suất sản xuất, chuỗi cung ứng, hệ thống IT, quản lý chất lượng dịch vụ khách hàng.	Tối ưu hóa lợi nhuận, giảm chi phí vận hành, nâng cao năng lực cạnh tranh.

Phạm vi của kiểm toán hoạt động được xác định dựa trên đánh giá rủi ro nội bộ, yêu cầu của Ban lãnh đạo, hoặc các vấn đề phát sinh cần giải quyết.

Phân biệt kiểm toán hoạt động và kiểm toán báo cáo tài chính (BCTC)

Sự khác biệt rõ ràng giữa hai loại hình kiểm toán này không chỉ nằm ở mục đích mà còn ở tiêu chuẩn, đối tượng, và kết quả đầu ra. Việc phân biệt giúp các chuyên gia hiểu rõ vai trò của từng loại hình kiểm toán.

Khác biệt cơ bản giữa kiểm toán hoạt động và kiểm toán BCTC

Sự so sánh chi tiết dưới đây sẽ làm nổi bật tính chất chiến lược, hướng tới tương lai của kiểm toán hoạt động so với tính chất tuân thủ, lịch sử của kiểm toán BCTC.

Bảng tổng hợp khác biệt cơ bản giữa kiểm toán hoạt động và kiểm toán BCTC

Tiêu chí So sánh	Kiểm toán Hoạt động (Operational Auditing)	Kiểm toán BCTC (Financial Statement Auditing)
Mục đích cốt lõi	Nâng cao tính kinh tế, hiệu quả và hiệu lực (3E) của hoạt động. Cải thiện quy trình và hiệu suất.	Đưa ra ý kiến về tính trung thực và hợp lý của BCTC, tuân thủ Chuẩn mực Kế toán.
Đối tượng tập trung	Các hoạt động, quy trình, hệ thống quản lý, chính sách, và mục tiêu phi tài chính.	Dữ liệu và số dư tài chính, hệ thống kiểm soát nội bộ kế toán, giao dịch đã phát sinh.
Tính thời gian	Hướng tới Tương lai (Forward-looking). Đề xuất cải tiến cho các hoạt động sắp tới.	Hướng tới Lịch sử (Historical). Đánh giá các giao dịch đã xảy ra trong kỳ.
Tiêu chuẩn (Criteria)	Linh hoạt, đa dạng. Có thể là chính sách nội bộ, mục tiêu KPI, thông lệ tốt nhất (Best Practices) của ngành, hoặc các mô hình kiểm toán hoạt động chuyên biệt.	Chuẩn mực Kế toán (VAS, IFRS, GAAP), Chuẩn mực Kiểm toán (VSA, ISA), Luật Kế toán, và các quy định pháp luật khác.
Tính chủ quan	Cao hơn, do việc đo lường 3E thường có sự phán đoán (ví dụ: “mục tiêu hiệu quả là gì?”).	Thấp hơn, dựa trên các nguyên tắc kế toán và kiểm toán được chuẩn hóa, có tính bắt buộc.
Kết quả đầu ra	Báo cáo chi tiết về các khiếm khuyết vận hành, các khuyến nghị cụ thể để tối ưu hóa quy trình, giảm chi phí, và tăng năng suất.	Ý kiến kiểm toán tổng quát (Chấp nhận toàn phần, Ngoại trừ, Từ chối, Không ý kiến).
Người sử dụng báo cáo	Ban lãnh đạo, Hội đồng Quản trị, Quản lý các cấp (nội bộ).	Nhà đầu tư, Chủ nợ, Cơ quan Thuế, Ngân hàng, Cơ quan quản lý nhà nước (bên ngoài).

Vai trò của kiểm toán hoạt động trong hệ thống kiểm soát nội bộ

Kiểm toán hoạt động đóng vai trò là một phần không thể thiếu của hệ thống kiểm soát nội bộ và quản lý rủi ro của doanh nghiệp. Trong khi Kiểm toán BCTC kiểm tra xem kiểm soát nội bộ có ngăn ngừa được sai sót tài chính hay không, thì kiểm toán hoạt động kiểm tra xem các kiểm soát đó có giúp hoạt động kinh doanh đạt được mục tiêu chiến lược một cách hiệu quả nhất hay không.

Ví dụ, một cuộc kiểm toán hoạt động quy trình mua hàng sẽ không chỉ xem xét hóa đơn có được phê duyệt đúng cách (kiểm soát tài chính) mà còn đánh giá liệu quy trình đó có đang tạo ra chi phí cao hơn mức cần thiết do thiếu sự cạnh tranh giữa các nhà cung cấp hay không (hiệu quả kinh tế).

Quy trình thực hiện một cuộc kiểm toán hoạt động chuyên nghiệp

Quy trình thực hiện kiểm toán hoạt động thường tuân theo một khuôn khổ có cấu trúc, mặc dù linh hoạt hơn so với kiểm toán BCTC. Dưới đây là bốn giai đoạn cơ bản.

Giai đoạn 1: Lập kế hoạch và đánh giá rủi ro

Đây là giai đoạn quan trọng nhất, nơi xác định rõ ràng mục tiêu, phạm vi và tiêu chuẩn đánh giá của cuộc kiểm toán hoạt động.

• Xác định mục tiêu và phạm vi: Phối hợp với Ban quản lý để hiểu rõ vấn đề, kỳ vọng và rủi ro chính. Ví dụ, nếu mục tiêu là giảm chi phí tồn kho, phạm vi sẽ là quy trình quản lý kho và hệ thống dự báo nhu cầu.
• Xác định tiêu chuẩn (Criteria): Tiêu chuẩn đánh giá phải rõ ràng và đo lường được. Tiêu chuẩn có thể là “giảm thời gian sản xuất một đơn vị sản phẩm xuống 15%” (hiệu quả) hoặc “tăng tỷ lệ khách hàng hài lòng lên 90%” (hiệu lực).
• Thu thập thông tin ban đầu: Phỏng vấn quản lý, xem xét các chính sách, quy trình, các báo cáo hiệu suất (KPIs), và các kết quả kiểm toán nội bộ trước đây.
• Đánh giá rủi ro hoạt động: Xác định các rủi ro hoạt động chính có thể ngăn cản tổ chức đạt được mục tiêu. Kế hoạch kiểm toán sau đó sẽ tập trung vào các khu vực có rủi ro cao nhất.

Giai đoạn 2: Thực hiện và thu thập bằng chứng

Giai đoạn này bao gồm việc thực hiện các thủ tục kiểm toán để thu thập bằng chứng đầy đủ, thích hợp và có căn cứ để đánh giá 3E.

• Thực hiện thủ tục kiểm toán: Các thủ tục này rất đa dạng, bao gồm: quan sát trực tiếp (ví dụ: quan sát dây chuyền sản xuất), phỏng vấn sâu, phân tích dữ liệu (ví dụ: phân tích hồi quy về chi phí), lập lưu đồ quy trình (Flowcharting), và so sánh hiệu suất với các tiêu chuẩn tốt nhất trong ngành (Benchmarking).
• Đánh giá bằng chứng: So sánh các bằng chứng thu thập được với các tiêu chuẩn đã thiết lập ở giai đoạn lập kế hoạch. Việc này giúp xác định “sự khác biệt” (Conditions), tức là các điểm yếu, các hoạt động kém hiệu quả hoặc không hiệu lực.
• Xác định nguyên nhân (Cause) và hậu quả (Effect): Mỗi sự khác biệt cần được truy tìm nguyên nhân gốc rễ và đánh định lượng tác động (hậu quả) của nó lên tổ chức (ví dụ: “thiếu đào tạo” là nguyên nhân, “tỷ lệ sai sót sản phẩm 10%” là hậu quả).

Giai đoạn 3: Tổng hợp và báo cáo kết quả

Báo cáo kiểm toán hoạt động phải tập trung vào việc cung cấp giá trị cho người đọc, đặc biệt là Ban lãnh đạo.

• Cấu trúc báo cáo: Báo cáo cần tuân theo cấu trúc logic: Tóm tắt điều hành, Mục tiêu và Phạm vi, Các Tiêu chuẩn được sử dụng, Phát hiện Kiểm toán (gồm Điều kiện, Tiêu chuẩn, Nguyên nhân, Hậu quả), và Khuyến nghị.
• Khuyến nghị (Recommendations): Đây là phần quan trọng nhất. Khuyến nghị phải cụ thể, khả thi, định lượng được và tập trung vào nguyên nhân gốc rễ. Ví dụ: Thay vì “Nâng cao hiệu quả mua sắm”, khuyến nghị sẽ là “Thực hiện đấu thầu cạnh tranh cho 80% hợp đồng mua sắm trên 500 triệu đồng để giảm chi phí 5%”.
• Thảo luận với ban quản lý: Trước khi phát hành, kiểm toán viên cần thảo luận các phát hiện và khuyến nghị với đơn vị được kiểm toán để đảm bảo tính chính xác và khả năng chấp nhận của các giải pháp.

Giai đoạn 4: Theo dõi và đánh giá

Sau khi báo cáo được ban hành, kiểm toán viên cần theo dõi việc thực hiện các khuyến nghị. Giai đoạn này đảm bảo rằng các cải tiến đã được áp dụng và đã mang lại hiệu quả như mong đợi. Hoạt động theo dõi này khẳng định tính hiệu lực của toàn bộ quy trình kiểm toán hoạt động.

Lợi ích chiến lược và ứng dụng thực tiễn của kiểm toán hoạt động

Kiểm toán hoạt động mang lại những lợi ích vượt trội so với kiểm toán tuân thủ thông thường, từ việc cải thiện quản trị rủi ro cho đến việc tạo ra lợi thế cạnh tranh.

Giá trị tạo ra cho doanh nghiệp và tổ chức

Kiểm toán hoạt động mang lại giá trị thực tiễn và chiến lược cho doanh nghiệp và tổ chức. Nó giúp tối ưu chi phí, nâng cao hiệu suất, quản trị rủi ro, hỗ trợ ra quyết định và đảm bảo các chiến lược triển khai đạt hiệu lực thực sự. Thông qua việc phân tích quy trình, phát hiện lãng phí và cung cấp thông tin khách quan, kiểm toán hoạt động trở thành công cụ quan trọng để cải thiện hiệu quả vận hành và gia tăng lợi ích lâu dài cho tổ chức.

Bảng tổng hợp giá trị tạo ra cho doanh nghiệp và tổ chức

Lợi ích Chiến lược	Mô tả và Ứng dụng
Tối ưu hóa chi phí	Xác định lãng phí trong quy trình sản xuất, quản lý hàng tồn kho dư thừa, chi phí vận hành không cần thiết. Giúp tổ chức tiết kiệm trực tiếp và gia tăng biên lợi nhuận.
Nâng cao hiệu suất	Đề xuất sắp xếp lại quy trình làm việc, loại bỏ các bước không tạo ra giá trị, cải tiến công nghệ (tự động hóa). Kiểm toán hoạt động giúp tăng tốc độ xử lý công việc.
Quản trị rủi ro	Phát hiện các lỗ hổng trong kiểm soát vận hành (như rủi ro an ninh mạng, rủi ro chuỗi cung ứng, rủi ro chất lượng sản phẩm) trước khi chúng gây ra tổn thất lớn.
Hỗ trợ ra quyết định	Cung cấp thông tin khách quan, dựa trên bằng chứng về hoạt động của tổ chức. Giúp Ban lãnh đạo đưa ra quyết định đầu tư, cắt giảm, hoặc tái cấu trúc một cách chính xác.
Đảm bảo tính hiệu lực	Giúp Ban lãnh đạo xác định liệu các chiến lược kinh doanh đang được triển khai có thực sự dẫn đến kết quả mong muốn hay không.

Ví dụ thực tế về kiểm toán hoạt động

Kiểm toán hoạt động giúp tổ chức phát hiện điểm yếu và tối ưu hóa hiệu suất. Trong sản xuất, kiểm toán xưởng cắt da có thể giảm thời gian di chuyển nguyên vật liệu, tăng năng suất mà không tăng nhân lực. Trong lĩnh vực công, kiểm toán chương trình quản lý chất thải rắn giúp giảm chi phí vận hành và nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách. Những ví dụ này cho thấy kiểm toán hoạt động không chỉ cải thiện hiệu quả mà còn mang lại giá trị thực tiễn đáng kể cho cả doanh nghiệp và cơ quan công.

Kiểm toán hoạt động trong chu trình sản xuất

Một công ty sản xuất giày dép lớn thực hiện một cuộc kiểm toán hoạt động tập trung vào xưởng cắt da. Mục tiêu là tính hiệu quả.

• Phát hiện: Kiểm toán viên nhận thấy rằng do việc bố trí kho da và máy cắt không tối ưu, công nhân phải mất trung bình 30 phút/ca làm việc để di chuyển nguyên vật liệu.
• Khuyến nghị: Thay đổi bố cục xưởng (layout) và áp dụng hệ thống cung cấp nguyên liệu theo mô hình Just-in-Time.
• Kết quả: Thời gian di chuyển giảm 70%, giúp tăng năng suất lao động tổng thể của xưởng thêm 5% mà không cần tuyển thêm nhân viên. Đây là ví dụ điển hình về giá trị của kiểm toán hoạt động.

Kiểm toán hoạt động trong lĩnh vực công

Bộ phận Kiểm toán Nhà nước thực hiện kiểm toán hoạt động chương trình quản lý chất thải rắn của một thành phố.

• Phát hiện: Mặc dù chi phí thu gom cao, tỷ lệ tái chế lại thấp hơn mục tiêu. Nguyên nhân là do thiếu sự đồng bộ giữa các tuyến thu gom và các nhà máy xử lý.
• Khuyến nghị: Đề xuất tái cơ cấu lại các tuyến thu gom dựa trên mật độ dân cư và tối ưu hóa lịch trình để giảm chi phí vận hành phương tiện.
• Kết quả: Giảm được 15% chi phí nhiên liệu vận hành hàng năm, đồng thời cải thiện tính kinh tế của toàn bộ chương trình, khẳng định tầm quan trọng của kiểm toán hoạt động cấp quốc gia.

Khung pháp lý và tiêu chuẩn cho kiểm toán hoạt động tại Việt Nam

Trong khi Kiểm toán BCTC có bộ Chuẩn mực Kiểm toán Việt Nam (VSA) thống nhất, kiểm toán hoạt động lại áp dụng các tiêu chuẩn linh hoạt hơn, được quy định trong các văn bản pháp luật về kiểm toán nội bộ và kiểm toán nhà nước.

Tiêu chuẩn và nguyên tắc áp dụng

Tiêu chuẩn cho kiểm toán hoạt động được chia thành hai nhóm chính:

• Tiêu chuẩn kiểm toán nội bộ: Thông thường, các doanh nghiệp sử dụng Khuôn khổ quốc tế về Thực hành Chuyên môn Kiểm toán Nội bộ (IPPF) do Viện Kiểm toán Nội bộ Toàn cầu (IIA) ban hành. Các chuẩn mực này cung cấp hướng dẫn về cách thực hiện các cuộc kiểm toán, bao gồm cả kiểm toán hoạt động, đảm bảo tính độc lập và khách quan.
• Tiêu chuẩn kiểm toán nhà nước: Theo Luật Kiểm toán Nhà nước Việt Nam 2015, kiểm toán hoạt động là một trong các loại hình kiểm toán chính thức. Chuẩn mực Kiểm toán Nhà nước Việt Nam (VSAs) cũng có các hướng dẫn cụ thể cho các cuộc kiểm toán hiệu quả hoạt động, dựa trên các nguyên tắc của INTOSAI (SAIs).

Sự cần thiết của tiêu chuẩn linh hoạt

Tính chất linh hoạt của kiểm toán hoạt động đòi hỏi kiểm toán viên phải tự thiết lập tiêu chí đánh giá cho từng cuộc kiểm toán. Điều này khác biệt hoàn toàn với Kiểm toán BCTC, nơi các nguyên tắc kế toán là tiêu chuẩn cố định.

Lựa chọn tiêu chuẩn: Kiểm toán viên có thể sử dụng:

• Các quy định, chính sách nội bộ đã được Ban lãnh đạo phê duyệt.
• Các chỉ số hiệu suất quan trọng (KPIs) của ngành hoặc của công ty.
• Các thông lệ tốt nhất (Best Practices) được thừa nhận toàn cầu.
• Các mô hình đánh giá nổi tiếng như Mô hình CMMI (để đánh giá quy trình phát triển phần mềm) hoặc ISO (để đánh giá hệ thống quản lý chất lượng).

Sự linh hoạt này giúp cuộc kiểm toán hoạt động tập trung vào các vấn đề chiến lược và thực tiễn nhất của tổ chức tại thời điểm kiểm toán.

Mối liên hệ giữa kiểm toán hoạt động và kiểm toán nội bộ

Trong môi trường doanh nghiệp tư nhân, kiểm toán hoạt động thường là nhiệm vụ chính của bộ phận Kiểm toán Nội bộ.

Kiểm toán nội bộ: Đơn vị chủ trì kiểm toán hoạt động

Kiểm toán Nội bộ (Internal Audit) được định nghĩa là một hoạt động tư vấn và đảm bảo độc lập, khách quan, được thiết kế để gia tăng giá trị và cải thiện hoạt động của tổ chức. Phạm vi của Kiểm toán Nội bộ bao gồm việc đánh giá tính hiệu lực của quản trị, quản lý rủi ro và các quy trình kiểm soát. Trong đó, kiểm toán hoạt động chính là phương tiện chủ yếu để đạt được mục tiêu “cải thiện hoạt động của tổ chức”.

• Chức năng tổng hợp: Kiểm toán Nội bộ thực hiện cả kiểm toán tuân thủ, kiểm toán tài chính (trong phạm vi nội bộ) và kiểm toán hoạt động.
• Trọng tâm giá trị: Các bộ phận Kiểm toán Nội bộ hiện đại ngày càng dịch chuyển trọng tâm từ việc chỉ phát hiện gian lận và sai sót (kiểm toán tuân thủ) sang việc đánh giá và đề xuất cải tiến hiệu suất (đặc thù của kiểm toán hoạt động). Điều này nhằm đáp ứng kỳ vọng ngày càng cao của Ban lãnh đạo về việc tạo ra giá trị gia tăng.

So sánh kiểm toán hoạt động và các loại hình kiểm toán khác

Ngoài Kiểm toán BCTC và Kiểm toán Nội bộ, kiểm toán hoạt động còn có sự khác biệt rõ rệt với Kiểm toán Tuân thủ:

Bảng so sánh kiểm toán hoạt động và các loại hình kiểm toán khác

Tiêu chí so sánh	Kiểm toán Hoạt động	Kiểm toán Tuân thủ
Mục tiêu	Đánh giá 3E, cung cấp khuyến nghị cải tiến hiệu suất.	Đảm bảo tổ chức tuân thủ các quy tắc, quy định, luật pháp.
Cơ sở đánh giá	Các mục tiêu hiệu suất, KPI, thông lệ tốt.	Các điều luật, thông tư, hợp đồng, chính sách nội bộ.
Giá trị	Tạo ra giá trị gia tăng, tiết kiệm chi phí, tăng hiệu suất.	Giảm thiểu rủi ro pháp lý, xử phạt, và uy tín.

Có thể thấy, kiểm toán hoạt động mang tính chất mở rộng và chiến lược hơn, bao phủ các khu vực không được đề cập bởi kiểm toán tuân thủ và kiểm toán tài chính. Nếu bạn muốn tìm hiểu sâu hơn về các loại hình kiểm toán, hãy tham khảo các bài viết chuyên sâu của chúng tôi.

Thách thức và xu hướng phát triển của kiểm toán hoạt động

Mặc dù mang lại lợi ích lớn, việc thực hiện kiểm toán hoạt động vẫn đối mặt với nhiều thách thức và đang phát triển không ngừng theo xu hướng công nghệ.

Thách thức trong việc thực hiện kiểm toán hoạt động

Việc áp dụng kiểm toán hoạt động đòi hỏi nhiều kỹ năng và sự hợp tác hơn:

• Thiếu tiêu chuẩn định lượng: Khó khăn nhất là thiết lập tiêu chuẩn đánh giá. Việc xác định mức độ hiệu quả hoặc hiệu lực phù hợp đòi hỏi kiểm toán viên phải có kiến thức chuyên sâu về ngành nghề và hoạt động kinh doanh cụ thể.
• Tính chủ quan: Do tiêu chuẩn không cố định, các phát hiện của kiểm toán hoạt động có thể bị coi là chủ quan hoặc không được đơn vị được kiểm toán chấp nhận dễ dàng.
• Yêu cầu về chuyên môn: Kiểm toán viên cần có kiến thức đa ngành (kỹ thuật, IT, vận hành, quản lý rủi ro) thay vì chỉ giới hạn trong lĩnh vực kế toán và tài chính.

Xu hướng áp dụng công nghệ trong kiểm toán hoạt động

Các xu hướng công nghệ đang thay đổi cách thức thực hiện kiểm toán hoạt động:

• Phân tích dữ liệu lớn (Big Data Analytics): Giúp kiểm toán viên phân tích toàn bộ dữ liệu giao dịch thay vì chỉ lấy mẫu. Điều này cho phép phát hiện các mô hình lãng phí hoặc kém hiệu quả phức tạp hơn, làm tăng tính hiệu lực của kiểm toán hoạt động.
• Tự động hóa quy trình bằng robot (RPA): Kiểm toán viên có thể đánh giá hiệu quả của các quy trình được tự động hóa. Đồng thời, RPA cũng được sử dụng để tự động hóa các thủ tục kiểm toán hoạt động lặp đi lặp lại.
• Kiểm toán liên tục (Continuous Auditing): Thay vì kiểm toán theo chu kỳ, công nghệ cho phép thực hiện giám sát và kiểm toán liên tục, giúp phát hiện và ngăn chặn rủi ro vận hành ngay lập tức. Đây là tương lai của kiểm toán hoạt động.

Kết luận

Kiểm toán hoạt động là chức năng chiến lược giúp tổ chức cải tiến liên tục. Dựa trên ba trụ cột Kinh tế, Hiệu quả và Hiệu lực, nó cung cấp góc nhìn khách quan để phát hiện rủi ro, tối ưu hóa vận hành và nắm bắt cơ hội tạo giá trị. Kết quả kiểm toán hỗ trợ Ban lãnh đạo cắt giảm chi phí, nâng cao hiệu suất và đảm bảo các mục tiêu chiến lược được thực hiện một cách tối ưu trong môi trường kinh doanh biến động.

MAN – Master Accountant Network cung cấp dịch vụ kiểm toán và kế toán chuyên nghiệp giúp doanh nghiệp tuân thủ pháp luật, tối ưu chi phí và nâng cao hiệu suất vận hành. Với đội ngũ chuyên gia giàu kinh nghiệm, chúng tôi phân tích số liệu chính xác, phát hiện rủi ro tiềm ẩn và đưa ra giải pháp cải tiến thiết thực. Sử dụng dịch vụ của MAN, kiểm toán và kế toán trở thành công cụ chiến lược giúp tạo giá trị bền vững và thúc đẩy tăng trưởng cho tổ chức.

Thông tin liên hệ dịch vụ tại MAN – Master Accountant Network

• Địa chỉ: Số 19A, đường 43, phường Tân Thuận, TP. Hồ Chí Minh
• Mobile/Zalo: 0903 963 163 – 0903 428 622
• Email: man@man.net.vn

Phụ trách sản xuất nội dung bởi: Ông Lê Hoàng Tuyên – Sáng lập viên (Founder) & CEO MAN – Master Accountant Network, Kiểm toán viên CPA Việt Nam với hơn 30 năm kinh nghiệm trong ngành Kế toán, Kiểm toán và Tư vấn Tài chính.