Nguyên tắc giao dịch liên kết và góc nhìn toàn diện về kiểm soát tuân thủ hiện nay

Trong xu thế hội nhập và phát triển, các doanh nghiệp có mối liên kết với công ty mẹ, công ty thành viên hoặc đối tác chuyển giá trị qua biên giới ngày càng nhiều. Các giao dịch liên kết như vậy nếu không được kiểm soát sẽ dẫn đến nguy cơ chuyển giá, làm thấp lợi nhuận tính thuế và gây thất thu ngân sách nhà nước. Để khắc phục thực trạng này, pháp luật Việt Nam đã xây dựng hệ thống nguyên tắc giao dịch liên kết và quy trình kiểm soát rõ ràng, nổi bật là quy định tại Nghị định 132/2020/NĐ-CP.

Những nguyên tắc giao dịch liên kết trong quy định pháp lý hiện hành

Theo Nghị định 132/2020/NĐ-CP, 5 nguyên tắc giao dịch liên kết sau được xem là cốt lõi để xác định giá giao dịch phù hợp và bảo đảm minh bạch:

Nguyên tắc độc lập trong xác lập giá giao dịch liên kết

Điểm 1, Điều 6 Nghị định 132/2020/NĐ-CP quy định rõ: “Giá của giao dịch liên kết phải được xác lập như thể giữa các bên độc lập không có mối liên kết thực hiện trong điều kiện tương tự”. Nguyên tắc này, còn được biết đến là Arm’s Length Principle, là nền tảng của pháp luật về chuyển giá tại Việt Nam. Nếu một doanh nghiệp mua hàng hóa, nhận dịch vụ hoặc chuyển lợi nhuận cho bên liên kết với mức giá không phản ánh đúng giá thị trường, cơ quan thuế có quyền ấn định lại giá.

Nguyên tắc phân tích và so sánh giao dịch

Để kiểm soát tuân thủ nguyên tắc giao dịch liên kết, doanh nghiệp phải thực hiện phân tích so sánh các giao dịch liên kết với giao dịch tương tự trên thị trường độc lập. Điều 7 Nghị định 132/2020/NĐ-CP quy định rõ 5 nhóm yếu tố cần xét đến: đặc điểm hàng hóa, chức năng – rủi ro, điều kiện hợp đồng, tính chất kinh tế và chiến lược kinh doanh. Việc phân tích đầy đủ sẽ giúp doanh nghiệp có cơ sở vững chắc để bảo vệ giá giao dịch đã xác lập.

Nguyên tắc lựa chọn phương pháp xác định giá

Trong khuôn khổ thực hiện nguyên tắc giao dịch liên kết, việc lựa chọn phương pháp xác định giá đóng vai trò cốt lõi. Theo Nghị định 132/2020/NĐ-CP, doanh nghiệp được phép chủ động lựa chọn phương pháp định giá giao dịch sao cho phù hợp với bản chất kinh tế của từng giao dịch cụ thể, khả năng thu thập dữ liệu so sánh và độ tin cậy của thông tin.

Hiện nay, hệ thống pháp luật Việt Nam công nhận 5 phương pháp cơ bản:

• Phương pháp so sánh giá giao dịch độc lập (CUP): So sánh giá giữa giao dịch liên kết với giao dịch tương đương giữa các bên độc lập.

• Phương pháp giá bán lại (RPM): Dựa trên giá bán ra cho bên độc lập, trừ đi phần lợi nhuận gộp hợp lý.

• Phương pháp giá vốn cộng lãi (CPM): Tính toán giá bán dựa trên chi phí đầu vào cộng với tỷ suất lợi nhuận phù hợp.

• Phương pháp phân bổ lợi nhuận (PSM): Phân bổ tổng lợi nhuận của các bên liên kết tham gia vào chuỗi giá trị, theo chức năng và rủi ro từng bên.

• Phương pháp tách lợi nhuận thuần (TNMM): Dựa vào tỷ suất lợi nhuận thuần của giao dịch để so sánh với các đối tượng độc lập tương tự.

Trong trường hợp doanh nghiệp không thể thu thập đủ dữ liệu để áp dụng một phương pháp cụ thể, cơ quan thuế có thể sử dụng phương pháp thay thế, miễn là đảm bảo tính hợp lý và phản ánh đúng bản chất kinh tế của giao dịch. Việc lựa chọn sai hoặc áp dụng phương pháp một cách máy móc có thể dẫn đến hậu quả là bị ấn định lại giá chuyển nhượng, thậm chí bị truy thu và xử phạt theo quy định pháp luật.

Nguyên tắc kiểm soát rủi ro chuyển giá: Cảnh báo từ thực tiễn thanh tra

Trong bối cảnh ngày càng gia tăng hoạt động thanh tra về giá chuyển nhượng, việc kiểm soát rủi ro trong giao dịch liên kết đã trở thành một yêu cầu sống còn đối với các doanh nghiệp, đặc biệt là khối FDI.

Theo Công văn 2710/TCT-TTr ngày 21/7/2022 của Tổng cục Thuế, cơ quan quản lý đã phát hiện hàng loạt doanh nghiệp liên kết có dấu hiệu chuyển giá qua hình thức:

• Kê khai lỗ liên tục nhiều năm nhưng vẫn mở rộng hoạt động kinh doanh

• Tăng bất thường chi phí quản lý doanh nghiệp, chi phí lãi vay từ công ty mẹ

• Thanh toán tiền bản quyền, phí dịch vụ kỹ thuật với tỷ lệ không hợp lý

Những hành vi này nếu không được kiểm soát chặt chẽ sẽ tạo ra rủi ro pháp lý nghiêm trọng và ảnh hưởng đến uy tín doanh nghiệp trong quan hệ với cơ quan thuế. Do đó, tuân thủ nguyên tắc giao dịch liên kết không thể dừng lại ở mức hình thức mà cần được thể chế hóa thành cơ chế kiểm soát nội bộ, như:

• Thiết lập quy trình rà soát và phê duyệt giao dịch liên kết độc lập

• Đánh giá thường xuyên hiệu quả hoạt động và tỷ suất lợi nhuận của từng đơn vị

• Tư vấn pháp lý – thuế từ bên thứ ba để đảm bảo tính khách quan

Việc chủ động kiểm soát sẽ giúp doanh nghiệp tránh rơi vào nhóm rủi ro cao khi thanh tra thuế, đồng thời bảo vệ quyền lợi của mình trong các tranh chấp về chuyển giá. Đây không chỉ là bài toán tuân thủ, mà còn là chiến lược quản trị tài chính hiệu quả.

Nguyên tắc lập và lưu trữ hồ sơ giao dịch liên kết

Một trong những yêu cầu quan trọng trong việc tuân thủ nguyên tắc giao dịch liên kết là nghĩa vụ lập, lưu trữ và xuất trình bộ hồ sơ xác định giá. Điều này không chỉ thể hiện tính minh bạch trong quản trị thuế mà còn là cơ sở để doanh nghiệp bảo vệ mình trước khả năng bị ấn định thuế hoặc truy thu.

Theo quy định tại Điều 18 Nghị định 132/2020/NĐ-CP và hướng dẫn chi tiết tại Thông tư 45/2021/TT-BTC, doanh nghiệp có giao dịch liên kết bắt buộc phải lập đầy đủ ba loại hồ sơ sau:

• Hồ sơ toàn cầu (Master File): Trình bày tổng quan về hoạt động kinh doanh toàn cầu của tập đoàn, chuỗi giá trị, cấu trúc sở hữu, các yếu tố ảnh hưởng đến chính sách định giá chuyển nhượng.

• Hồ sơ quốc gia (Local File): Phân tích cụ thể các giao dịch liên kết của doanh nghiệp tại Việt Nam, bao gồm thông tin tài chính, chức năng – rủi ro và phương pháp xác định giá theo quy định.

• Báo cáo lợi nhuận liên quốc gia (CbCR): Áp dụng bắt buộc đối với các tập đoàn đa quốc gia có doanh thu hợp nhất từ 18.000 tỷ đồng trở lên, báo cáo này giúp cơ quan thuế theo dõi việc phân bổ lợi nhuận và nghĩa vụ thuế giữa các quốc gia.

Việc lập hồ sơ cần được thực hiện kịp thời ngay sau khi phát sinh giao dịch, không đợi đến khi cơ quan thuế yêu cầu. Doanh nghiệp phải lưu trữ hồ sơ tối thiểu 10 năm để phục vụ công tác thanh – kiểm tra thuế. Hồ sơ được chuẩn bị càng đầy đủ, phân tích càng sâu thì càng giảm thiểu khả năng bị áp dụng chế tài thuế bổ sung hay bị quy kết chuyển giá không hợp lý.

Thực tiễn cho thấy, nhiều doanh nghiệp FDI do không lập hồ sơ đầy đủ hoặc không chứng minh được cơ sở định giá nên đã bị truy thu thuế hàng chục tỷ đồng trong các cuộc thanh tra gần đây. Vì vậy, việc tuân thủ đúng nguyên tắc giao dịch liên kết trong khâu lập và lưu trữ hồ sơ không chỉ là nghĩa vụ, mà còn là giải pháp bảo vệ doanh nghiệp khỏi rủi ro pháp lý dài hạn.

Giải pháp kiểm soát tuân thủ nguyên tắc giao dịch liên kết từ bên trong doanh nghiệp

Từ thực tế thanh tra thuế, nhiều doanh nghiệp FDI thuộc diện “nghi vấn” đều bị truy thu thuế do không xây dựng hệ thống tự kiểm soát giá. Để tuân thủ đúng nguyên tắc giao dịch liên kết, doanh nghiệp cần:

• Xây dựng quy trình xác lập giá giao dịch từ bên trong
• Bổ nhiệm người có trách nhiệm rà soát các hợp đồng liên kết
• Lưu trữ hồ sơ lập tức khi giao dịch diễn ra, không đợi đến lúc bị thanh tra mới làm

Trong nhiều trường hợp, doanh nghiệp nên xem xét sử dụng dịch vụ giao dịch liên kết chuyên nghiệp để có hồ sơ vững chắc từ đầu.

So sánh quy định về giao dịch liên kết qua các giai đoạn

Qua so sánh trên, có thể thấy rõ chính sách mới hướng đến minh bạch hóa và nâng cao nghĩa vụ tuân thủ.

Đánh giá vai trò của kiểm toán và tư vấn trong đảm bảo tuân thủ

Một thực tế đáng chú ý là nhiều doanh nghiệp nhỏ hoặc mới thành lập thường không hiểu rõ về nguyên tắc giao dịch liên kết, từ đó dẫn đến vi phạm. Việc có đơn vị kiểm toán độc lập hỗ trợ xây dựng hồ sơ giao dịch liên kết không chỉ giúp đảm bảo tính khách quan, mà còn là căn cứ tin cậy khi có thanh tra thuế.

Bạn đọc có thể tìm hiểu dịch vụ liên quan tại: https://man.net.vn/dich-vu-giao-dich-lien-ket-la-gi/

Kết luận: Nguyên tắc giao dịch liên kết là ‘lá chắn’ bảo vệ doanh nghiệp

Trong bối cảnh Việt Nam đang ký kết nhiều hiệp định quốc tế như BEPS, EVFTA, OECD TP Guidelines, thì tuân thủ các nguyên tắc giao dịch liên kết là điều kiện bắt buộc nếu doanh nghiệp muốn phát triển bền vững và tránh rủi ro pháp lý. Đây là một trong những lĩnh vực pháp lý phức tạp, có yếu tố quốc tế, nên cần được quản trị và giám sát đầy đủ.

Để tránh bị ấn định giá, truy thu hoặc phạt hành chính, doanh nghiệp cần xây dựng hệ thống nội bộ tuân thủ nguyên tắc giao dịch liên kết từ giai đoạn sớm, cũng như thường xuyên cập nhật chính sách mới từ Tổng cục Thuế và các thông tư hướng dẫn.

Tham khảo: Vietnam Briefing – Transfer Pricing in Vietnam