Kiểm toán doanh thu và chi phí 2025: Quy Trình, Rủi ro và Cách đảm bảo tính minh bạch

Kiểm toán doanh thu và chi phí là một trong những phần quan trọng và phức tạp nhất trong quy trình kiểm toán báo cáo tài chính. Nó liên quan trực tiếp đến hai chỉ tiêu trọng yếu nhất quyết định kết quả hoạt động kinh doanh và lợi nhuận của một doanh nghiệp. Không chỉ mang ý nghĩa kiểm tra số liệu, kiểm toán doanh thu và chi phí còn là bước then chốt đảm bảo báo cáo tài chính phản ánh trung thực và hợp lý tình hình hoạt động của doanh nghiệp. Bài viết này hướng dẫn chi tiết quy trình, thủ tục và rủi ro kiểm toán phần hành doanh thu và chi phí theo chuẩn VAS, VSA và IFRS, giúp kế toán, kiểm toán viên và nhà quản lý nâng cao tính minh bạch tài chính.

Kiểm toán doanh thu và chi phí là gì?

Kiểm toán doanh thu và chi phí là quá trình kiểm tra, thu thập và đánh giá bằng chứng kiểm toán nhằm xác minh tính trung thực, hợp lý và hợp pháp của các khoản doanh thu và chi phí được ghi nhận trên Báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp.

Hiểu đơn giản hơn:

• Kiểm toán doanh thu giúp đảm bảo các khoản doanh thu được ghi nhận là có thật, đúng kỳ, đúng giá trị và phù hợp với chuẩn mực kế toán.
• Kiểm toán chi phí xác minh rằng các khoản chi thực sự phục vụ hoạt động sản xuất, kinh doanh, được hạch toán đúng nguyên tắc và có chứng từ hợp lệ.

Tại sao việc kiểm toán doanh thu và chi phí lại quan trọng?

Doanh thu và chi phí luôn là hai khu vực có rủi ro gian lận (fraud risk) cao nhất. Các hành vi như ghi nhận doanh thu khống, chi phí khống, hoặc ghi nhận sai kỳ kế toán có thể làm sai lệch hoàn toàn bức tranh tài chính của đơn vị. Vì vậy, việc thực hiện kiểm toán doanh thu và chi phí một cách chặt chẽ là cốt lõi để bảo vệ lợi ích của các bên liên quan (nhà đầu tư, cổ đông, cơ quan thuế).

Mục tiêu của kiểm toán doanh thu và chi phí là giúp Báo cáo tài chính phản ánh trung thực, hợp lý kết quả kinh doanh, qua đó tăng cường tính minh bạch, tin cậy cho nhà đầu tư, cổ đông và cơ quan quản lý.

Khái niệm và chuẩn mực liên quan

Để thực hiện công việc một cách chính xác, kiểm toán viên cần nắm rõ định nghĩa và chuẩn mực chi phối hai phần hành này.

• Doanh thu: Là tổng giá trị lợi ích kinh tế thu được trong kỳ, phát sinh từ các hoạt động sản xuất, kinh doanh thông thường của doanh nghiệp, góp phần làm tăng vốn chủ sở hữu. Các loại doanh thu chính bao gồm: doanh thu bán hàng hóa, doanh thu cung cấp dịch vụ và doanh thu hoạt động tài chính.
• Chi phí: Là tổng giá trị các khoản làm giảm lợi ích kinh tế trong kỳ, dưới hình thức các khoản tiền chi ra, các khoản khấu trừ tài sản hoặc các khoản nợ phát sinh, dẫn đến giảm vốn chủ sở hữu (không bao gồm các khoản phân phối cho chủ sở hữu). Các loại chi phí chính: giá vốn hàng bán, chi phí bán hàng, chi phí quản lý doanh nghiệp, và chi phí tài chính.

Công tác kiểm toán doanh thu và chi phí được hướng dẫn bởi:

• Chuẩn mực Kế toán: VAS 14 (Doanh thu), VAS 01 (Hàng tồn kho ảnh hưởng đến Giá vốn), VAS 23 (Phát sinh sau ngày kết thúc kỳ kế toán).
• Chuẩn mực Kiểm toán: VSA 315 (Xác định và đánh giá rủi ro), VSA 500 (Bằng chứng kiểm toán) và các chuẩn mực thực hiện khác.

Việc xác định khung chuẩn mực này là cơ sở để kiểm toán viên chuyển sang giai đoạn then chốt tiếp theo là phân tích và đánh giá rủi ro trọng yếu tiềm ẩn trong các giao dịch kiểm toán doanh thu và chi phí, một yêu cầu bắt buộc theo VSA 315.

Rủi ro kiểm toán trọng yếu đối với doanh thu và chi phí

Phân tích rủi ro là bước đầu tiên trong kiểm toán doanh thu và chi phí.

• Rủi ro bẩm sinh (Inherent Risk): Chi phí phát sinh từ các hợp đồng phức tạp (ví dụ: xây dựng, dự án CNTT) hoặc các chính sách ghi nhận doanh thu phức tạp (ví dụ: mô hình ghi nhận doanh thu theo IFRS 15).
• Rủi ro kiểm soát (Control Risk): Hệ thống kiểm soát nội bộ lỏng lẻo, như thiếu sự phê duyệt độc lập cho các hóa đơn chi phí lớn, hoặc không có đối chiếu định kỳ giữa bộ phận bán hàng và kế toán.

Các rủi ro thường gặp khi thực hiện kiểm toán doanh thu và chi phí:

• Doanh thu: Rủi ro ghi nhận sai kỳ (Cut-off), ghi nhận doanh thu khi dịch vụ chưa hoàn thành, hoặc đánh giá sai giá trị các khoản phải thu. Đây là khu vực trọng yếu trong thủ tục kiểm toán doanh thu.
• Chi phí: Rủi ro chi phí không có thực, phân loại sai (vốn hóa thay vì chi phí), hoặc thiếu tính hợp lệ của hóa đơn, chứng từ theo quy định thuế. Đây là trọng tâm của kiểm toán phần hành chi phí.

Việc nhận diện các rủi ro kể trên là bước quan trọng, nhưng điều tối quan trọng là phải hiểu được hậu quả nghiêm trọng đi kèm nếu những sai sót trọng yếu này không được phát hiện và điều chỉnh kịp thời trong quá trình kiểm toán doanh thu và chi phí.

Hậu quả trọng yếu của rủi ro

Nếu các sai sót trọng yếu trong kiểm toán doanh thu và chi phí không được phát hiện, doanh nghiệp phải đối mặt với nhiều hậu quả nghiêm trọng.

• Thiệt hại Tài chính: Phải trả lại tiền cho nhà đầu tư (trong trường hợp niêm yết), các khoản phạt nặng từ cơ quan thuế do kê khai sai (liên quan đến tính hợp lệ của chi phí), hoặc tổn thất trực tiếp từ các hành vi gian lận nội bộ.
• Thiệt hại về uy tín: Việc phải điều chỉnh lại Báo cáo tài chính sẽ làm mất niềm tin của nhà đầu tư, đối tác, và ngân hàng, ảnh hưởng đến khả năng huy động vốn và giá cổ phiếu.
• Hậu quả pháp lý: Có thể dẫn đến các vụ kiện tụng từ cổ đông hoặc bị các cơ quan quản lý điều tra. Do đó, việc xác định và quản lý rủi ro ngay từ đầu là trách nhiệm then chốt của kiểm toán viên.

Từ việc nhận diện và đánh giá các rủi ro trọng yếu nêu trên, cần xác định rõ mục tiêu kiểm toán cụ thể cho từng khoản mục doanh thu và chi phí, nhằm thiết kế các thủ tục kiểm toán phù hợp và đảm bảo thu thập được bằng chứng đáng tin cậy.

Mục tiêu kiểm toán cụ thể theo Cơ sở dẫn liệu

Mục tiêu chính của kiểm toán doanh thu và chi phí là đạt được sự đảm bảo hợp lý rằng các khoản mục này không bị sai sót trọng yếu. Các mục tiêu kiểm toán cụ thể theo Cơ sở dẫn liệu là:

• Tính hiện hữu: Xác nhận các giao dịch doanh thu và chi phí đã ghi nhận có thực sự xảy ra trong kỳ hay không.
• Tính đầy đủ: Đảm bảo tất cả các giao dịch doanh thu và chi phí đã phát sinh đều được ghi nhận đầy đủ.
• Tính chính xác và đánh giá: Xác nhận tính toán và phân bổ chi phí là đúng đắn, và doanh thu được ghi nhận với giá trị chính xác.
• Tính chốt sổ: Đảm bảo các giao dịch được ghi nhận đúng kỳ kế toán, đặc biệt quan trọng đối với kiểm toán doanh thu bán hàng và cung cấp dịch vụ cuối kỳ.
• Trình bày và Thuyết minh: Các khoản mục doanh thu và chi phí được phân loại, tổng hợp và thuyết minh phù hợp với Chuẩn mực Kế toán.

Các mục tiêu cụ thể theo cơ sở dẫn liệu này đóng vai trò là kim chỉ nam. Để thu thập bằng chứng kiểm toán đầy đủ và thích hợp nhằm xác nhận rằng mọi mục tiêu đều đạt được, kiểm toán viên sẽ áp dụng kết hợp các thủ tục chung trong kiểm toán doanh thu và chi phí được trình bày dưới đây.

Các thủ tục trong kiểm toán doanh thu và chi phí

Để đạt được các mục tiêu kiểm toán doanh thu và chi phí, nên cần triển khai một loạt thủ tục kiểm toán nhằm thu thập bằng chứng đáng tin cậy và đánh giá tính hợp lý của số liệu trên báo cáo tài chính. Các thủ tục này được thực hiện song song trong giai đoạn lập kế hoạch và thực hiện kiểm toán, bao gồm:

Bảng: Tổng quát thủ tục trong kiểm toán doanh thu và chi phí.

Thủ tục kiểm toán	Nội dung thực hiện	Mục tiêu
Thủ tục phân tích	So sánh tỷ lệ doanh thu hoặc chi phí, tỷ suất lợi nhuận gộp qua các năm, đồng thời đối chiếu với các doanh nghiệp cùng ngành. Bất kỳ biến động bất thường nào đều cần được phân tích chi tiết.	Phát hiện dấu hiệu sai sót hoặc gian lận tiềm ẩn trong số liệu doanh thu và chi phí.
Kiểm tra hệ thống kiểm soát nội bộ	Đánh giá hiệu quả vận hành của các kiểm soát viên trong chu trình bán hàng (liên quan đến doanh thu) và chu trình mua hàng (liên quan đến chi phí).	Đảm bảo hệ thống kiểm soát nội bộ hoạt động hiệu quả, giảm thiểu rủi ro sai sót trọng yếu.
Kiểm tra sổ chi tiết và sổ tổng hợp	Đối chiếu số liệu giữa Sổ Cái tài khoản 511, 632, 641, 642 với các sổ chi tiết  tương ứng, nhằm xác minh tính thống nhất và chính xác của số liệu kế toán.	Xác nhận tính đầy đủ, chính xác và hợp lý của các khoản mục doanh thu và chi phí.

Các thủ tục trên là nền tảng quan trọng giúp kiểm toán viên hiểu rõ đặc điểm hoạt động, nhận diện rủi ro và đánh giá tính hợp lý của doanh thu và chi phí trước khi đi sâu vào kiểm tra chi tiết từng phần hành. Sau khi hoàn tất giai đoạn này, kiểm toán viên sẽ chuyển sang thực hiện quy trình kiểm toán doanh thu chi tiết, nhằm xác minh tính hiện hữu, đầy đủ và chính xác của các khoản doanh thu đã ghi nhận.

Quy trình kiểm toán doanh thu chi tiết

Thủ tục kiểm toán doanh thu là phần hành cực kỳ quan trọng do rủi ro gian lận cao.

Thủ tục kiểm toán doanh thu từ bán hàng và cung cấp dịch vụ

Để xác minh kiểm toán doanh thu bán hàng và cung cấp dịch vụ, các thủ tục chính bao gồm:

• Kiểm tra tính hiện hữu: Chọn mẫu các giao dịch doanh thu lớn hoặc bất thường từ Sổ Cái Doanh thu (TK 511) và đối chiếu ngược lại các tài liệu gốc: Hóa đơn GTGT, Biên bản nghiệm thu hoặc giao hàng, và Hợp đồng kinh tế.
• Kiểm tra tính đầy đủ: Chọn mẫu từ các tài liệu gốc (Biên bản giao hàng hoặc Cung cấp dịch vụ) đối chiếu xuôi về Hóa đơn và Sổ Cái Doanh thu để đảm bảo không có doanh thu bị bỏ sót.
• Kiểm tra chốt sổ: Đây là thủ tục không thể thiếu trong kiểm toán phần hành doanh thu. Kiểm tra các giao dịch Doanh thu phát sinh ngay trước và ngay sau ngày 31/12 (hoặc ngày kết thúc kỳ kế toán) để đảm bảo chúng được ghi nhận đúng kỳ.
• Thủ tục gửi thư xác nhận: Gửi thư xác nhận số dư và giao dịch với các khách hàng lớn, đặc biệt là các khoản phải thu liên quan trực tiếp đến doanh thu đã ghi nhận.

Để đảm bảo doanh thu thuần được ghi nhận chính xác và phản ánh giá trị thực tế có thể thu hồi, sau khi kiểm tra các giao dịch phát sinh, kiểm toán viên phải tiến hành đánh giá chi tiết các khoản điều chỉnh làm giảm doanh thu, bao gồm:

Kiểm toán dự phòng và hoàn trả doanh thu

Mặc dù đã xác minh tính hiện hữu và đầy đủ của các giao dịch bán hàng, công việc kiểm toán doanh thu và chi phí vẫn chưa hoàn tất. Kiểm toán viên phải chuyển trọng tâm sang kiểm tra các khoản điều chỉnh và dự phòng, vì đây là các yếu tố quyết định giá trị thuần của doanh thu, đồng thời tiềm ẩn rủi ro đánh giá cao. Các nhiệm vụ chính bao gồm:

• Đánh giá tính hợp lý của Dự phòng nợ phải thu khó đòi: Xem xét hồ sơ nợ quá hạn và chính sách dự phòng của công ty có tuân thủ quy định hiện hành hay không.
• Kiểm tra các khoản chiết khấu thương mại, giảm giá hàng bán, và hàng bán bị trả lại, đảm bảo chúng được ghi nhận là khoản giảm trừ doanh thu thuần chứ không phải là chi phí hoạt động.

Sau khi các thủ tục kiểm toán doanh thu đã hoàn tất và đảm bảo tính hợp lý của doanh thu thuần (sau khi xem xét các khoản dự phòng và điều chỉnh), kiểm toán viên phải chuyển trọng tâm sang phần hành đối lập nhưng không kém phần quan trọng là kiểm toán chi phí chi tiết. Đây là bước then chốt tiếp theo để xác định tính chính xác của lợi nhuận ròng.

Quy trình kiểm toán chi phí chi tiết

Kiểm toán phần hành chi phí nhằm xác minh chi phí là có thật, phục vụ hoạt động sản xuất kinh doanh và được ghi nhận đúng đắn.

Kiểm toán chi phí hoạt động

Phần hành kiểm toán chi phí tập trung vào ba loại chi phí hoạt động chính. Để đảm bảo tính trung thực và tuân thủ pháp luật cho các khoản mục này, kiểm toán viên sẽ thực hiện các thủ tục chi tiết sau:

• Kiểm tra tính hợp lệ và hợp pháp: Đối chiếu Hóa đơn (đặc biệt các hóa đơn có giá trị lớn), Chứng từ thanh toán (Ủy nhiệm chi, phiếu chi), và Hợp đồng kinh tế để đảm bảo chi phí là hợp lệ theo quy định của pháp luật thuế (trọng tâm của kiểm toán chi phí quản lý doanh nghiệp).
• Kiểm tra Phân bổ Chi phí (Tính chính xác): Kiểm tra các khoản chi phí cần phân bổ như chi phí trả trước ngắn hạn và dài hạn, chi phí khấu hao tài sản cố định (đối chiếu với sổ theo dõi TSCĐ).

Thủ tục phân tích chuyên sâu: 

• Phân tích Giá vốn hàng bán (TK 632): Kiểm tra tỷ suất lợi nhuận gộp. Sự thay đổi bất thường có thể do tính sai giá vốn hoặc hạch toán nhầm lẫn.
• Kiểm toán chi phí quản lý doanh nghiệp (TK 642) và chi phí bán hàng (TK 641): So sánh tỷ lệ các chi phí này (như chi phí lương, chi phí quảng cáo, chi phí dịch vụ mua ngoài) với doanh thu và năm trước.

Sau khi đã kiểm tra chi tiết các chi phí hoạt động thường xuyên (Giá vốn, Bán hàng, Quản lý) để đảm bảo tính hiện hữu và hợp lệ, kiểm toán viên phải chuyển sang khu vực phức tạp hơn như là kiểm toán các khoản mục chi phí đặc biệt có rủi ro cao về mặt phân loại, định giá và trình bày.

Kiểm toán các Khoản mục chi phí đặc biệt có rủi ro cao

Để kiểm soát rủi ro và xác nhận tính chính xác, nên cần tập trung vào các khoản mục chi phí đặc biệt sau:

• Kiểm toán Chi phí trả trước dài hạn hoặc ngắn hạn: Đánh giá khả năng thu hồi của các khoản chi phí này và tính hợp lý của thời gian phân bổ.
• Kiểm toán Chi phí lương và các khoản trích theo lương: Đối chiếu bảng lương chi tiết với hợp đồng lao động, quyết định tăng lương, và đảm bảo số trích nộp bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế là đúng quy định.
• Kiểm toán Chi phí sửa chữa lớn: Xác minh xem chi phí sửa chữa tài sản cố định là chi phí hay được vốn hóa vào giá trị tài sản (đảm bảo không bị vốn hóa sai).

Kết luận

Kiểm toán doanh thu và chi phí không chỉ là bước kiểm tra số liệu trong báo cáo tài chính, mà còn là công cụ bảo đảm tính minh bạch và trung thực của toàn bộ hoạt động kinh doanh. Việc thực hiện kiểm toán phần hành này một cách tỉ mỉ, dựa trên đánh giá rủi ro và tuân thủ chuẩn mực VSA, VAS giúp doanh nghiệp nâng cao chất lượng thông tin tài chính, củng cố niềm tin của nhà đầu tư, cổ đông và cơ quan quản lý.

Trong bối cảnh số hóa mạnh mẽ, kiểm toán viên chuyên nghiệp ngày nay đang ứng dụng công nghệ phân tích dữ liệu (Data Analytics) để kiểm tra toàn bộ giao dịch thay vì chỉ chọn mẫu, từ đó phát hiện sớm sai lệch và gian lận tiềm ẩn. Đối với doanh nghiệp, việc duy trì hệ thống kiểm soát nội bộ hiệu quả, ghi nhận doanh thu và chi phí đúng chuẩn là yếu tố cốt lõi để giảm thiểu rủi ro kiểm toán.

Nếu doanh nghiệp của bạn đang tìm kiếm đơn vị kiểm toán uy tín, giàu kinh nghiệm trong việc kiểm toán doanh thu, chi phí và báo cáo tài chính, hãy liên hệ với MAN – Master Accountant Network. MAN – Master Accountant Network sẵn sàng hỗ trợ, đồng hành cùng doanh nghiệp xây dựng nền tài chính minh bạch.

Thông tin liên hệ MAN – Master Accountant Network

• Địa chỉ: Số 19A, đường 43, phường Tân Thuận, TP. Hồ Chí Minh
• Mobile / Zalo: 0903 963 163 – 0903 428 622
• Email: man@man.net.vn

Câu hỏi thường gặp

Rủi ro lớn nhất trong kiểm toán doanh thu là gì?

Rủi ro lớn nhất thường nằm ở cơ sở dẫn liệu Hiện hữu (Existence) và Chốt sổ (Cut-off). Có nguy cơ cao ban lãnh đạo ghi nhận doanh thu khống hoặc ghi nhận doanh thu sớm hơn kỳ kế toán thực tế (ví dụ: ghi nhận trước khi giao hàng hoặc hoàn thành dịch vụ) để làm đẹp báo cáo tài chính.

Vì sao kiểm toán doanh thu và chi phí lại quan trọng?

Bởi doanh thu và chi phí là hai khoản mục trọng yếu nhất ảnh hưởng trực tiếp đến lợi nhuận và sức khỏe tài chính của doanh nghiệp. Đây cũng là khu vực có rủi ro gian lận cao, như ghi nhận doanh thu khống hoặc chi phí không có thực, nên kiểm toán giúp ngăn ngừa sai sót và đảm bảo minh bạch tài chính.

Doanh nghiệp cần chuẩn bị gì trước khi kiểm toán doanh thu và chi phí?

Doanh nghiệp nên chủ động rà soát toàn bộ chứng từ liên quan đến doanh thu, chi phí, hóa đơn và hợp đồng, nhằm bảo đảm tính hợp lệ và đầy đủ của hồ sơ. Đồng thời, cần đối chiếu số liệu giữa các bộ phận kế toán, bán hàng và mua hàng để phát hiện sớm sai lệch hoặc chênh lệch bất thường. Bên cạnh đó, doanh nghiệp nên chuẩn bị sẵn sổ chi tiết các tài khoản 511, 632, 641, 642 cùng các báo cáo phân tích nội bộ, giúp quá trình kiểm toán diễn ra nhanh chóng và chính xác hơn. Cuối cùng, việc cập nhật và áp dụng đúng các chính sách kế toán theo quy định của VAS và VSA hiện hành là yếu tố then chốt để đảm bảo tuân thủ pháp lý và tăng tính minh bạch trong báo cáo tài chính.

Bao lâu doanh nghiệp nên thực hiện kiểm toán doanh thu và chi phí?

Thông thường, hoạt động kiểm toán doanh thu và chi phí được thực hiện hàng năm cùng với kiểm toán báo cáo tài chính. Tuy nhiên, các doanh nghiệp lớn hoặc có rủi ro cao nên thực hiện kiểm toán nội bộ định kỳ theo quý hoặc nửa năm để kịp thời phát hiện sai lệch và gian lận.