Tiêu chí xác định bên liên quan trong giao dịch liên kết theo Nghị định 132

Tiêu chí xác định bên liên quan trong giao dịch liên kết là yếu tố quan trọng mà mọi doanh nghiệp có quan hệ sở hữu, tài chính hoặc quản lý với các bên khác cần hiểu rõ. Việc nhận diện đúng các bên có liên quan không chỉ giúp doanh nghiệp tuân thủ quy định tại Nghị định 132/2020/NĐ-CP mà còn là nền tảng để tránh rủi ro truy thu thuế, ấn định thuế và xử phạt hành chính trong các cuộc thanh tra thuế. Bài viết dưới đây sẽ phân tích chi tiết các tiêu chí pháp lý, ví dụ thực tế và những lưu ý doanh nghiệp thường bỏ sót khi kê khai giao dịch liên kết.

Tiêu chí xác định bên liên quan trong giao dịch liên kết là gì?

Trong bối cảnh hội nhập sâu rộng và dòng vốn đầu tư xuyên biên giới ngày càng gia tăng, các doanh nghiệp hoạt động tại Việt Nam thường xuyên thiết lập quan hệ kinh doanh với các tổ chức, cá nhân trong cùng tập đoàn hoặc có liên hệ về sở hữu, tài chính. Để đảm bảo tuân thủ nghĩa vụ thuế thu nhập doanh nghiệp (TNDN) một cách minh bạch và tránh nguy cơ bị truy thu hoặc xử phạt, việc nhận diện chính xác các “bên có liên quan” trong giao dịch liên kết trở thành yêu cầu bắt buộc. Nghị định 132/2020/NĐ-CP – cụ thể tại Điều 5 và Điều 6 – đã quy định chi tiết các tiêu chí pháp lý để xác định quan hệ liên kết, qua đó xây dựng nền tảng pháp lý vững chắc nhằm kiểm soát hành vi chuyển giá và gian lận thuế trong hoạt động xuyên quốc gia.

Tổng quan các tiêu chí xác định bên liên quan trong giao dịch liên kết theo Nghị định 132

Căn cứ pháp lý về tiêu chí xác định bên liên quan

Nghị định 132/2020/NĐ-CP là văn bản pháp lý trung tâm hiện nay trong việc điều chỉnh các hoạt động giao dịch liên kết. Cụ thể:

Điều 5 quy định các trường hợp được coi là có quan hệ liên kết;
Điều 6 nêu rõ các tiêu chí về bên có liên quan, dựa trên sở hữu vốn, quyền kiểm soát, quan hệ gia đình, địa chỉ thường trú, quyền biểu quyết…

Dưới đây là bảng tổng hợp các tiêu chí cụ thể theo Điều 5 và 6:

STT	Tiêu chí xác định bên liên quan	Căn cứ pháp lý
1	Một bên nắm giữ trực tiếp hoặc gián tiếp >=25% vốn góp	Điều 5.1.a NĐ 132
2	Hai bên có cùng bên thứ ba nắm giữ >=25% vốn	Điều 5.1.b NĐ 132
3	Một bên có quyền bổ nhiệm >50% thành viên điều hành	Điều 5.1.d NĐ 132
4	Hai bên có giao dịch phụ thuộc lớn về tài chính	Điều 5.1.h NĐ 132
5	Các thành viên trong gia đình có giao dịch với nhau	Điều 5.2 NĐ 132

Bên cạnh đó, các công ty có trụ sở kinh doanh ở các quốc gia hoặc vùng lãnh thổ có thuế thu nhập doanh nghiệp ưu đãi đặc biệt (tax haven) cũng có thể bị xem xét là bên liên kết nếu có các mối quan hệ trên.

Vì sao việc xác định bên liên kết lại quan trọng?

Xác định đúng các bên liên kết không chỉ là yêu cầu pháp lý, mà còn là nền tảng để doanh nghiệp thực hiện nghĩa vụ thuế một cách chính xác và an toàn. Việc nhận diện sai hoặc thiếu các mối quan hệ liên kết có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng như kê khai thiếu thông tin, áp dụng sai phương pháp xác định giá giao dịch và cuối cùng là bị cơ quan thuế ấn định lại nghĩa vụ thuế theo hướng bất lợi. Theo quy định tại Nghị định 132/2020/NĐ-CP, doanh nghiệp có quan hệ liên kết bắt buộc phải kê khai và nộp các mẫu biểu như 01, 02 và 03 kèm theo hồ sơ xác định giá giao dịch liên kết. Nếu không thực hiện đúng, doanh nghiệp có thể bị xử lý theo Luật Quản lý thuế với mức phạt và truy thu lớn.

Thực tế cho thấy, công tác thanh tra thuế ngày càng siết chặt đối với các doanh nghiệp có giao dịch liên kết. Chỉ riêng trong năm 2023, Tổng cục Thuế đã tiến hành kiểm tra hơn 2.000 doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (FDI), với tổng số thuế bị truy thu và xử phạt vượt 1.900 tỷ đồng (Nguồn: Tổng cục Thuế, 2023). Con số này phản ánh rõ ràng tầm quan trọng của việc tuân thủ nghiêm ngặt các tiêu chí xác định bên có liên quan trong hệ thống giao dịch của doanh nghiệp.

So sánh quy định cũ và mới về bên liên kết

Trước khi Nghị định 132/2020/NĐ-CP có hiệu lực, Thông tư 66/2010/TT-BTC là văn bản hướng dẫn chính trong việc xác định quan hệ liên kết. Tuy nhiên, theo thời gian, các quy định trong Thông tư này dần bộc lộ những hạn chế, đặc biệt là tính thiếu cụ thể trong một số tiêu chí và phạm vi áp dụng còn khá hẹp. Việc chuyển sang áp dụng Nghị định 132 không chỉ giúp thống nhất khung pháp lý mà còn nâng cao tính minh bạch và hiệu lực trong kiểm soát hành vi chuyển giá.

Bảng dưới đây thể hiện sự khác biệt rõ rệt giữa hai văn bản:

Tiêu chí	Thông tư 66/2010/TT-BTC	Nghị định 132/2020/NĐ-CP
Tỷ lệ sở hữu vốn góp	Trên 20%	Từ 25% trở lên
Quan hệ giao dịch tài chính	Không có định lượng cụ thể	Quy định rõ ngưỡng phụ thuộc tài chính
Thành viên gia đình	Không đề cập	Liệt kê rõ quan hệ huyết thống và hôn nhân

Điểm tiến bộ rõ rệt của Nghị định 132 là đã đưa ra các tiêu chí định lượng rõ ràng (ví dụ như tỷ lệ sở hữu từ 25% trở lên), đồng thời bổ sung các mối quan hệ gia đình và tài chính có khả năng ảnh hưởng đến giá giao dịch. Điều này giúp cơ quan thuế dễ dàng xác định mối liên kết thực chất giữa các bên, qua đó hạn chế tình trạng lợi dụng cấu trúc sở hữu để che giấu quan hệ và lách nghĩa vụ thuế.

Không dừng lại ở việc cập nhật kỹ thuật, Nghị định 132 còn thể hiện định hướng quản lý chặt chẽ hơn từ phía Nhà nước trong nỗ lực chống xói mòn cơ sở thuế và chuyển lợi nhuận ra nước ngoài – một vấn đề ngày càng nhức nhối trong bối cảnh toàn cầu hóa tài chính.

Các vướng mắc thường gặp trong thực tiễn

Doanh nghiệp không nhận biết quan hệ liên kết gián tiếp qua nhiều tầng sở hữu.
Khó xác định giao dịch với bên liên kết trong trường hợp cấu trúc tập đoàn phức tạp.
Việc chứng minh tính độc lập trong điều kiện kinh doanh (comparability) gặp khó khăn khi thiếu dữ liệu so sánh.

Từ những khó khăn thực tiễn trong việc xác định mối quan hệ liên kết, đặc biệt là với các tập đoàn đa quốc gia có cấu trúc sở hữu phức tạp, nhiều doanh nghiệp đã chủ động tìm đến dịch vụ tư vấn giao dịch liên kết nhằm được hỗ trợ phân tích quan hệ sở hữu, lập hồ sơ xác định giá và kê khai mẫu biểu theo đúng quy định pháp luật. Bạn đọc có thể tìm hiểu chi tiết tại dịch vụ giao dịch liên kết của MAN để được hướng dẫn và tiếp cận quy trình tư vấn bài bản.

Cập nhật mới về xử phạt vi phạm giao dịch liên kết

Trong những năm gần đây, cơ quan thuế không ngừng tăng cường thanh tra, kiểm tra nhằm kiểm soát hành vi chuyển giá và trốn thuế thông qua các giao dịch liên kết. Theo quy định tại Thông tư 80/2021/TT-BTC, trường hợp người nộp thuế kê khai sai, không kê khai hoặc kê khai không đầy đủ thông tin liên quan đến giao dịch liên kết sẽ bị xử phạt hành chính với mức phạt lên tới 20% số thuế thu nhập doanh nghiệp bị truy thu.

Không dừng lại ở đó, Khoản 1 Điều 47 Luật Quản lý thuế năm 2019 cũng cho phép cơ quan thuế truy thu nghĩa vụ thuế trong thời hạn tối đa 10 năm tính từ thời điểm phát sinh nghĩa vụ chưa thực hiện. Đây là khoảng thời gian đủ dài để cơ quan thuế rà soát lại toàn bộ hoạt động của doanh nghiệp nếu phát hiện có dấu hiệu vi phạm hoặc che giấu giao dịch liên kết.

Những quy định này cho thấy mức độ nghiêm khắc trong chính sách thuế hiện hành, đồng thời là lời cảnh báo rõ ràng cho các doanh nghiệp về việc tuân thủ nghiêm túc nghĩa vụ kê khai và lập hồ sơ xác định giá giao dịch liên kết.

Những câu hỏi thường gặp về tiêu chí xác định bên liên quan

Doanh nghiệp Việt Nam có sử dụng dịch vụ marketing hoặc công nghệ từ công ty mẹ ở nước ngoài, có phải bên liên kết không?

Có thể có. Nếu công ty mẹ nắm giữ từ 25% vốn trở lên hoặc có quyền chi phối hoạt động tài chính, chính sách giá, hoặc quyết định về chiến lược thương hiệu, mối quan hệ đó sẽ thuộc phạm vi điều chỉnh tại Điều 5.1.a hoặc 5.1.d Nghị định 132. Trong thực tế, đây là dạng giao dịch thường bị cơ quan thuế xem xét về khả năng chuyển giá.

Hai công ty cùng thuê trụ sở trong cùng một tòa nhà có bị xem là liên kết?

Không tự động bị coi là bên liên kết chỉ vì chia sẻ không gian địa lý. Tuy nhiên, nếu hai doanh nghiệp có chung ban điều hành, cổ đông lớn, hoặc cùng chịu ảnh hưởng tài chính từ một bên thứ ba thì có thể cấu thành quan hệ liên kết theo Điều 5.1.b hoặc 5.1.g.

Quan hệ gia đình nào sẽ bị coi là bên liên kết? Có cập nhật gì mới?

Theo Điều 5.2 Nghị định 132, các mối quan hệ gia đình được xác định rất cụ thể, bao gồm: cha mẹ ruột, vợ chồng, con ruột, con nuôi hợp pháp, anh chị em ruột, cha mẹ vợ/chồng, anh chị em của vợ/chồng, con rể, con dâu... Các mối quan hệ này thường bị doanh nghiệp bỏ sót khi kê khai, nhưng lại là căn cứ rõ ràng để xác định liên kết trong nhiều trường hợp chuyển lợi nhuận thông qua cá nhân.

Có bắt buộc phải nộp hồ sơ xác định giá nếu chỉ có một giao dịch nhỏ với bên liên kết?

Có. Nghị định 132 không phân biệt giá trị lớn hay nhỏ. Chỉ cần tồn tại quan hệ liên kết hợp pháp, doanh nghiệp bắt buộc phải kê khai theo mẫu 01, 02, 03/NĐ-132 và lập hồ sơ xác định giá giao dịch liên kết. Tuy nhiên, một số trường hợp có thể được miễn lập hồ sơ quốc gia nếu đáp ứng điều kiện tại Điều 19.

Cơ quan thuế có thể rà soát lại các giao dịch cũ trong bao lâu?

Theo Khoản 1, Điều 47 Luật Quản lý thuế 2019, thời hiệu truy thu thuế với giao dịch liên kết có thể kéo dài tới 10 năm nếu phát hiện hành vi trốn thuế hoặc kê khai sai nghiêm trọng. Điều này đòi hỏi doanh nghiệp phải lưu giữ hồ sơ xác định giá và chứng từ liên quan đủ lâu để bảo vệ quyền lợi của mình.

Kết luận: Cẩn trọng và minh bạch là yếu tố sống còn

Trong bối cảnh cơ quan thuế ngày càng siết chặt quản lý giao dịch liên kết, việc xác định đúng các bên có liên quan theo quy định pháp lý không còn là lựa chọn, mà đã trở thành yêu cầu bắt buộc trong chiến lược thuế của doanh nghiệp. Chỉ một sai sót nhỏ trong khâu nhận diện hoặc kê khai cũng có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng như bị truy thu thuế, xử phạt hành chính hoặc ảnh hưởng đến uy tín với đối tác và nhà đầu tư.

Để phòng ngừa rủi ro, doanh nghiệp cần định kỳ rà soát toàn bộ cơ cấu sở hữu, dòng tiền, quan hệ tài chính – hành chính với các bên có liên hệ trong và ngoài nước. Trong những trường hợp phức tạp hoặc không đủ năng lực nội bộ, việc chủ động tìm đến các đơn vị tư vấn chuyên nghiệp là bước đi cần thiết. Bạn đọc có thể tham khảo quy trình và dịch vụ tư vấn cụ thể tại MAN – chuyên gia trong lĩnh vực giao dịch liên kết.

Ngoài ra, để hiểu rõ hơn cách áp dụng pháp luật và các ví dụ thực tiễn trong xác định bên liên kết, bạn cũng có thể tra cứu thông tin tại cổng dữ liệu pháp lý đáng tin cậy như LuatVietnam.net – một nguồn tham khảo hữu ích và trung lập.