Dịch vụ kiểm toán là gì? Phân biệt kiểm toán với thanh tra và giám sát tài chính

Kiểm toán là gì? Cơ sở pháp lý điều chỉnh dịch vụ kiểm toán hiện nay

Kiểm toán là hoạt động kiểm tra, đánh giá và xác nhận độc lập về tính trung thực và hợp lý của thông tin tài chính cũng như các hoạt động kinh tế, tài chính của đơn vị được kiểm toán. Theo khoản 1 Điều 4 Luật Kiểm toán độc lập số 67/2011/QH12, kiểm toán không chỉ dừng lại ở việc đối chiếu số liệu mà còn bao gồm phân tích, so sánh, đưa ra ý kiến về việc tuân thủ chuẩn mực kế toán và quy định pháp luật hiện hành.

Khác với các hoạt động quản lý nội bộ, dịch vụ kiểm toán độc lập được thực hiện bởi tổ chức và cá nhân có đăng ký hành nghề hợp pháp, tuân thủ nghiêm ngặt những nguyên tắc đạo đức nghề nghiệp, quy định chuyên môn và trách nhiệm pháp lý cụ thể. Những nguyên tắc này được quy định rõ trong Luật Kiểm toán độc lập, bao gồm:

• Nguyên tắc hành nghề trung thực, khách quan, tuân thủ chuẩn mực chuyên môn

• Điều kiện để tổ chức, cá nhân được phép cung cấp dịch vụ kiểm toán

• Trách nhiệm của kiểm toán viên và doanh nghiệp kiểm toán đối với khách hàng và cơ quan quản lý

Bên cạnh luật khung, hệ thống pháp lý liên quan đến dịch vụ kiểm toán còn bao gồm:

• Thông tư 183/2013/TT-BTC: Quy định về hệ thống Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam, là kim chỉ nam cho phương pháp và phạm vi kiểm toán;

• Nghị định 17/2012/NĐ-CP: Hướng dẫn thi hành chi tiết một số điều của Luật Kiểm toán độc lập;

• Nghị định 174/2016/NĐ-CP: Quy định các hình thức xử phạt vi phạm trong lĩnh vực kế toán, kiểm toán, góp phần tăng cường tính răn đe và minh bạch cho thị trường dịch vụ kiểm toán.

Từ góc nhìn pháp lý, có thể thấy kiểm toán là một lĩnh vực được điều chỉnh bởi hệ thống văn bản chặt chẽ, phản ánh vai trò quan trọng của dịch vụ này trong đảm bảo tính minh bạch và trung thực của thông tin tài chính, nhất là trong bối cảnh doanh nghiệp niêm yết, FDI hoặc các dự án có vốn ngân sách nhà nước.

Dịch vụ kiểm toán là gì? Các loại hình phổ biến tại Việt Nam

Dịch vụ kiểm toán là hoạt động kiểm tra và xác nhận độc lập do kiểm toán viên hoặc tổ chức kiểm toán thực hiện, nhằm đánh giá tính trung thực và hợp lý của thông tin tài chính cũng như mức độ tuân thủ các quy định pháp luật. Đây là công cụ quan trọng giúp doanh nghiệp nâng cao tính minh bạch, tăng niềm tin với đối tác và phòng ngừa rủi ro tài chính trong vận hành thực tế.

Tại Việt Nam, dịch vụ kiểm toán ngày càng đa dạng, không chỉ giới hạn ở báo cáo tài chính mà còn mở rộng sang các lĩnh vực tuân thủ, vận hành và phát triển bền vững. Dưới đây là những loại hình kiểm toán phổ biến nhất:

Kiểm toán báo cáo tài chính

Đây là loại hình kiểm toán quen thuộc nhất trong môi trường doanh nghiệp, đặc biệt với các công ty có vốn đầu tư nước ngoài, doanh nghiệp niêm yết trên sàn chứng khoán hoặc đơn vị thuộc diện bắt buộc kiểm toán. Hoạt động này giúp xác nhận báo cáo tài chính được lập theo đúng chuẩn mực kế toán và pháp luật hiện hành, làm cơ sở cho việc ra quyết định của nhà đầu tư, cổ đông và cơ quan quản lý.

Kiểm toán tuân thủ

Kiểm toán tuân thủ tập trung vào việc đánh giá mức độ chấp hành các quy định pháp luật, điều lệ nội bộ và các cam kết với bên thứ ba. Loại hình kiểm toán này thường được áp dụng trong quản lý dự án sử dụng vốn công, tổ chức phi lợi nhuận hoặc các chương trình tài trợ, nơi tính minh bạch và kỷ luật tài chính đóng vai trò then chốt.

Kiểm toán hoạt động

Không chỉ kiểm tra con số, kiểm toán hoạt động hướng đến việc phân tích hiệu quả, hiệu suất và tính kinh tế trong từng quy trình vận hành. Thông qua đó, doanh nghiệp có thể phát hiện lãng phí, điểm nghẽn và cơ hội cải tiến nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh và sử dụng nguồn lực hiệu quả hơn.

Kiểm toán thông tin phi tài chính

Trong xu hướng phát triển bền vững, nhiều doanh nghiệp phải công bố các chỉ số ngoài tài chính như báo cáo môi trường – xã hội – quản trị (ESG), thông tin về trách nhiệm xã hội hoặc báo cáo phát triển bền vững. Việc kiểm toán các nội dung này giúp xác thực tính đáng tin cậy của thông tin, tạo dựng niềm tin với nhà đầu tư quốc tế và thể hiện cam kết minh bạch của doanh nghiệp.

Tham khảo chi tiết các loại hình dịch vụ kiểm toán tại MAN

So sánh kiểm toán, thanh tra và giám sát tài chính

Dù đều nhằm mục tiêu bảo đảm minh bạch và kỷ luật tài chính trong nền kinh tế, kiểm toán, thanh tra và giám sát tài chính lại khác nhau rõ rệt về bản chất, mục tiêu thực hiện, chủ thể tham gia và hệ quả pháp lý đi kèm. Việc phân biệt đúng các khái niệm này không chỉ giúp doanh nghiệp ứng xử đúng trong từng tình huống mà còn tránh những sai lệch có thể dẫn đến rủi ro pháp lý không đáng có.

Về chủ thể thực hiện

Kiểm toán được thực hiện bởi các tổ chức kiểm toán độc lập hoặc kiểm toán viên hành nghề đã đăng ký hoạt động hợp pháp. Đây là bên thứ ba độc lập, không thuộc cơ quan quản lý nhà nước, và có nhiệm vụ đưa ra ý kiến khách quan về thông tin tài chính của đơn vị được kiểm toán.

Trong khi đó, thanh tra là hoạt động thuộc về cơ quan nhà nước có thẩm quyền, chẳng hạn như Thanh tra Bộ Tài chính, Thanh tra Chính phủ hoặc cơ quan thanh tra chuyên ngành khác. Các cơ quan này thực hiện chức năng kiểm tra, giám sát việc chấp hành chính sách, pháp luật trong phạm vi được giao.

Giám sát tài chính lại do các cơ quan quản lý chuyên ngành, như Ủy ban Chứng khoán Nhà nước, Ngân hàng Nhà nước hoặc Cục Quản lý giám sát bảo hiểm thực hiện. Hoạt động này mang tính theo dõi thường xuyên và chủ động can thiệp để duy trì sự ổn định của thị trường tài chính.

Về mục tiêu và tính chất

Kiểm toán hướng tới mục tiêu độc lập và khách quan, nhằm xác nhận tính trung thực, hợp lý của báo cáo tài chính. Ngoài ra, kiểm toán còn đưa ra các khuyến nghị cải tiến quản lý và sử dụng nguồn lực hiệu quả hơn.

Ngược lại, thanh tra tài chính thiên về việc phát hiện sai phạm, xử lý hành vi vi phạm pháp luật, truy thu sai phạm tài chính, thậm chí chuyển hồ sơ sang cơ quan điều tra nếu có dấu hiệu hình sự. Đây là công cụ mang tính cưỡng chế của nhà nước trong quản lý và điều hành.

Giám sát tài chính đóng vai trò dự báo và phòng ngừa rủi ro, đặc biệt trong các lĩnh vực có ảnh hưởng hệ thống như ngân hàng, chứng khoán hay bảo hiểm. Hoạt động giám sát cho phép cơ quan chức năng đánh giá tình hình tài chính, năng lực vốn, tỷ lệ an toàn và từ đó ban hành các cảnh báo hoặc can thiệp kịp thời.

Về hệ quả pháp lý

Một trong những điểm khác biệt rõ nét nhất là tính chất ràng buộc về pháp lý. Kết quả kiểm toán không mang tính cưỡng chế, dù có giá trị tham khảo cao và thường là căn cứ cho cổ đông, nhà đầu tư hoặc cơ quan chức năng cân nhắc quyết định. Kiểm toán viên chỉ đưa ra kiến nghị, không có quyền xử phạt.

Ngược lại, kết luận thanh tra có thể dẫn đến các chế tài cụ thể, bao gồm xử phạt hành chính, truy thu ngân sách, thậm chí chuyển cơ quan điều tra nếu có dấu hiệu tội phạm. Đây là công cụ cưỡng chế trực tiếp của nhà nước đối với đối tượng thanh tra.

Còn trong giám sát tài chính, hệ quả thường là cảnh báo sớm, nhưng trong những trường hợp rủi ro cao hoặc vi phạm nghiêm trọng, cơ quan giám sát có thể đình chỉ hoạt động, thu hồi giấy phép hoặc áp dụng biện pháp khẩn cấp để bảo vệ an toàn hệ thống.

Mặc dù đều hướng tới mục tiêu đảm bảo kỷ luật tài chính, kiểm toán, thanh tra và giám sát tài chính lại có sự khác biệt đáng kể về vai trò, phương pháp thực hiện và hệ quả pháp lý. Nhận diện đúng các đặc trưng này sẽ giúp doanh nghiệp ứng xử phù hợp trong từng tình huống cụ thể. Bảng dưới đây tóm tắt những điểm khác biệt cốt lõi:

Khi nào doanh nghiệp bắt buộc phải kiểm toán?

Không phải mọi doanh nghiệp đều bắt buộc phải kiểm toán, nhưng trong một số trường hợp được quy định rõ tại Luật Kiểm toán độc lập năm 2011 và Nghị định 17/2012/NĐ-CP, kiểm toán trở thành nghĩa vụ pháp lý bắt buộc, không chỉ để tuân thủ quy định mà còn là cơ sở để đảm bảo tính minh bạch tài chính, bảo vệ lợi ích cổ đông, nhà đầu tư và ngân sách nhà nước.

Cụ thể, các đối tượng sau đây bắt buộc phải thực hiện kiểm toán độc lập hàng năm:

Doanh nghiệp niêm yết hoặc đăng ký giao dịch trên sàn chứng khoán

Các công ty đại chúng, đặc biệt là doanh nghiệp niêm yết tại HOSE, HNX hoặc UPCoM, buộc phải kiểm toán báo cáo tài chính để đảm bảo công bố thông tin minh bạch theo quy định của Ủy ban Chứng khoán Nhà nước. Việc kiểm toán ở đây không chỉ là nghĩa vụ mà còn là yếu tố quan trọng trong việc duy trì niềm tin với cổ đông và thị trường.

Doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (FDI)

Theo quy định tại Luật Doanh nghiệp và các hiệp định đầu tư, doanh nghiệp FDI (bao gồm cả liên doanh và 100% vốn nước ngoài) phải nộp báo cáo tài chính đã được kiểm toán cho cơ quan thuế, cơ quan thống kê và cơ quan đăng ký đầu tư. Đây là cách để kiểm chứng tính tuân thủ pháp luật cũng như ngăn ngừa hành vi chuyển giá, trốn thuế.

Doanh nghiệp nhà nước và doanh nghiệp có vốn nhà nước từ 50% trở lên

Đối với doanh nghiệp nhà nước hoặc công ty có vốn góp nhà nước chiếm trên 50% vốn điều lệ, việc kiểm toán không chỉ là yêu cầu bắt buộc mà còn là công cụ quản trị vốn công hiệu quả, tránh thất thoát tài sản và tăng cường kỷ luật tài chính.

Tổ chức hoạt động trong lĩnh vực tài chính – ngân hàng

Các tổ chức tín dụng, ngân hàng thương mại, công ty chứng khoán, công ty bảo hiểm, quỹ đầu tư, v.v… đều thuộc diện bắt buộc kiểm toán theo quy định của Ngân hàng Nhà nước và Bộ Tài chính. Điều này nhằm đảm bảo an toàn hệ thống và minh bạch dòng tiền trên thị trường tài chính – chứng khoán.

Dự án đầu tư có sử dụng vốn ngân sách nhà nước

Theo quy định tại Điều 12 Thông tư 10/2020/TT-BTC, các dự án sử dụng vốn nhà nước từ 30% trở lên hoặc tổng mức vốn nhà nước từ 20 tỷ đồng trở lên, dù không chiếm tỷ lệ chi phối, cũng thuộc diện phải kiểm toán quyết toán dự án hoàn thành. Đây là điểm thường bị bỏ sót trong thực tiễn, đặc biệt với các chủ đầu tư không chuyên nghiệp hoặc đơn vị sử dụng ngân sách hỗn hợp.

Để tránh vi phạm pháp luật và chủ động chuẩn bị hồ sơ tài chính phù hợp, doanh nghiệp có thể tham khảo chi tiết dịch vụ kiểm toán độc lập dành cho doanh nghiệp bắt buộc kiểm toán.

Dịch vụ kiểm toán có giúp giảm rủi ro tài chính không?

Câu trả lời là có, và không chỉ ở mức lý thuyết. Theo Báo cáo khảo sát của PwC Việt Nam năm 2024, có tới 83% doanh nghiệp thực hiện kiểm toán định kỳ cho biết đã cải thiện đáng kể năng lực quản trị rủi ro tài chính trong vòng 12 tháng sau kiểm toán. Đây là một con số đáng chú ý trong bối cảnh doanh nghiệp ngày càng chịu áp lực về tính minh bạch và trách nhiệm giải trình.

Kiểm toán không đơn thuần là đối chiếu số liệu, mà còn là quá trình rà soát toàn diện hệ thống tài chính, phát hiện các sai sót trọng yếu, nguy cơ gian lận hoặc các điểm yếu trong kiểm soát nội bộ. Đối với nhiều doanh nghiệp, báo cáo kiểm toán đóng vai trò như một “tấm gương phản chiếu” toàn cảnh sức khỏe tài chính – từ đó đưa ra điều chỉnh kịp thời trước khi rủi ro trở thành thiệt hại thực sự.

Đặc biệt, trong các giai đoạn như tìm kiếm vốn đầu tư, chuẩn bị niêm yết (IPO) hoặc tái cấu trúc doanh nghiệp, báo cáo tài chính đã kiểm toán được xem là một “tấm vé thông hành” không thể thiếu. Không chỉ nhà đầu tư mà cả cơ quan quản lý, ngân hàng hay đối tác chiến lược đều coi đây là một trong những tiêu chí đầu tiên để đánh giá mức độ tin cậy và tiềm năng tăng trưởng của doanh nghiệp.

Tham khảo thêm: PwC – Báo cáo về vai trò của kiểm toán trong quản trị rủi ro doanh nghiệp

Câu hỏi thường gặp (FAQ)

Dịch vụ kiểm toán có bắt buộc với doanh nghiệp tư nhân không?

Không. Tuy nhiên, nếu doanh nghiệp tư nhân thuộc diện sử dụng vốn nhà nước hoặc FDI, hoặc có nhu cầu minh bạch tài chính để gọi vốn, thì nên thực hiện kiểm toán định kỳ.

Báo cáo kiểm toán có giá trị pháp lý không?

Có. Trong một số trường hợp, báo cáo kiểm toán là căn cứ để cơ quan thuế, ngân hàng, đối tác tài chính đưa ra quyết định. Tuy nhiên, báo cáo này không thay thế cho kết luận thanh tra hay bản án pháp lý.

Kiểm toán có phát hiện được gian lận không?

Tùy mức độ và kỹ thuật kiểm toán. Nếu doanh nghiệp hợp tác đầy đủ và kiểm toán viên sử dụng kỹ thuật đúng chuẩn, khả năng phát hiện gian lận sẽ cao.

Chi phí kiểm toán có cố định không?

Không. Chi phí kiểm toán phụ thuộc vào quy mô, ngành nghề, độ phức tạp của doanh nghiệp và phạm vi công việc. Tổ chức kiểm toán sẽ báo giá dựa trên từng trường hợp cụ thể.

Làm sao chọn được đơn vị kiểm toán uy tín?

Nên chọn tổ chức kiểm toán có đăng ký hành nghề hợp pháp tại Việt Nam, có kinh nghiệm trong ngành nghề doanh nghiệp bạn đang hoạt động, có kiểm toán viên đạt chuẩn và báo cáo minh bạch.

Kết luận: Vai trò thiết yếu của dịch vụ kiểm toán trong doanh nghiệp hiện đại

Trong một môi trường kinh doanh ngày càng đề cao tính minh bạch và trách nhiệm giải trình, dịch vụ kiểm toán không còn là lựa chọn mang tính hình thức mà đã trở thành một công cụ quản trị thiết yếu. Không chỉ giúp xác minh tính trung thực và hợp lý của báo cáo tài chính, kiểm toán còn là “hệ thống radar” giúp doanh nghiệp sớm phát hiện rủi ro tiềm ẩn, nâng cao chất lượng vận hành và củng cố niềm tin với các bên liên quan.

Việc hiểu đúng kiểm toán là gì, phân biệt rõ giữa kiểm toán, thanh tra và giám sát tài chính giúp doanh nghiệp chủ động hơn trong việc tuân thủ pháp lý, đồng thời ứng xử đúng đắn với các yêu cầu kiểm tra từ cơ quan chức năng hoặc nhà đầu tư. Đặc biệt, với các doanh nghiệp thuộc diện bắt buộc, việc triển khai kiểm toán đúng hạn, đúng quy định còn là yếu tố sống còn để duy trì uy tín và năng lực cạnh tranh trên thị trường.

Cuối cùng, đầu tư vào một dịch vụ kiểm toán chất lượng không chỉ là chi phí – đó là chiến lược quản trị rủi ro, tạo nền tảng bền vững cho tăng trưởng dài hạn.

Bạn cần kiểm toán báo cáo tài chính, dự án hay hoạt động tuân thủ?

MAN – Master Accountant Network là đơn vị tư vấn và kiểm toán độc lập chuyên sâu, đồng hành cùng hàng trăm doanh nghiệp FDI, SME và tổ chức công trong việc xây dựng hệ thống tài chính minh bạch, tuân thủ pháp luật và tối ưu vận hành.

Với đội ngũ kiểm toán viên có chứng chỉ hành nghề, kinh nghiệm đa ngành và am hiểu quy định Việt Nam, MAN cam kết cung cấp dịch vụ kiểm toán chất lượng cao, đúng chuẩn mực và thời hạn pháp lý.

📞 Liên hệ ngay để được tư vấn miễn phí về nghĩa vụ kiểm toán của doanh nghiệp bạn, lộ trình chuẩn bị hồ sơ và báo giá dịch vụ phù hợp nhất.

MAN – Master Accountant Network

• Website: https://man.net.vn/
• Địa chỉ: Số 19A, đường 43, phường Bình Thuận, Quận 7, TP. Hồ Chí Minh
• Mobile / Zalo: 0903 963 163 – 0903 428 622
• Email: man@man.net.vn