Kế hoạch kiểm toán: Khái niệm, mục đích và quy trình các bước

Lập kế hoạch kiểm toán là giai đoạn cốt lõi (chuẩn mực VSA 300), đóng vai trò là kim chỉ nam chiến lược giúp kiểm toán viên tối ưu hóa nguồn lực và tập trung vào các khu vực rủi ro trọng yếu. Trong bối cảnh kinh doanh 2025, việc này càng trở nên phức tạp hơn bao giờ hết, đặc biệt với sự trỗi dậy của Rủi ro Công nghệ (IT Risk) và các yếu tố ESG (Môi trường, Xã hội, Quản trị) tác động trực tiếp đến BCTC và uy tín doanh nghiệp. Một kế hoạch chiến lược được xây dựng theo Cách tiếp cận dựa trên Rủi ro (RBA) sẽ giúp kiểm toán viên không chỉ tuân thủ chuẩn mực mà còn mang lại giá trị gia tăng cho khách hàng, giúp họ nhận diện và kiểm soát các mối đe dọa lớn. Bài viết này, được thực hiện bởi đội ngũ chuyên gia của MAN – Master Accountant Network, sẽ đi sâu vào từng bước của quy trình RBA, đảm bảo cuộc kiểm toán của bạn đạt hiệu quả, chất lượng và độ tin cậy cao nhất.

Tổng quát về kế hoạch kiểm toán BCTC

Lên kế hoạch là giai đoạn đầu và là quá trình liên tục được đánh giá lại trong mỗi cuộc kiểm toán. Chỉ khi có được kế hoạch phù hợp thì việc thu thập bằng chứng kiểm toán mới diễn ra một cách thuận lợi, đúng trọng tâm. Dưới đây là một số thông tin tổng quan về kế hoạch kiểm toán báo cáo tài chính (BCTC):

Khái niệm và ý nghĩa của việc lập kế hoạch kiểm toán

Lập kế hoạch kiểm toán (Audit Planning) là việc xây dựng chiến lược tổng thể và phát triển chương trình kiểm toán chi tiết. Đây là quá trình thiết lập các quy trình cụ thể mà kiểm toán viên phải tuân thủ, nhằm đảm bảo thu thập các bằng chứng kiểm toán đầy đủ và thích hợp trong giới hạn về thời gian và chi phí.

Quan trọng hơn, việc lập kế hoạch giúp Kiểm toán viên (KTV) nhận diện sớm các khu vực có rủi ro sai sót trọng yếu cao nhất và phân bổ nguồn lực hiệu quả theo cách tiếp cận dựa trên rủi ro (RBA).

Nói một cách cụ thể hơn, lập kế hoạch kiểm toán bao gồm hai thành phần cốt lõi:

• Kế hoạch chiến lược tổng thể (Overall Audit Strategy): Thiết lập phạm vi, định hướng và thời gian dự kiến của cuộc kiểm toán.

• Chương trình kiểm toán chi tiết (Audit Plan): Xác định bản chất, thời gian và phạm vi các thủ tục kiểm toán cần thực hiện.

Việc lập kế hoạch kỹ lưỡng, đặc biệt trong việc đánh giá rủi ro và phân bổ nhóm kiểm toán, không chỉ giúp hạn chế tối đa những bất đồng giữa các thành viên và khách hàng, mà còn là nền tảng cốt lõi giúp Công ty kiểm toán (như MAN) khẳng định được tính độc lập, khách quan và chất lượng chuyên môn của mình, mang lại giá trị gia tăng thực sự cho đơn vị được kiểm toán.

Vị trí của lập kế hoạch kiểm toán trong chuỗi các bước kiểm toán

Lập kế hoạch kiểm toán là giai đoạn đầu tiên và là quá trình liên tục được đánh giá lại xuyên suốt chuỗi các bước kiểm toán, từ khi chấp nhận khách hàng cho đến khi kết thúc công việc tại hiện trường.

Quy định pháp lý quan trọng liên quan đến việc lập kế hoạch kiểm toán (VSA 300)

Hoạt động lập kế hoạch kiểm toán là yêu cầu bắt buộc, được quy định chi tiết tại Hệ thống Chuẩn mực Kiểm toán Việt Nam số 300 (VSA 300 – Lập kế hoạch kiểm toán báo cáo tài chính). VSA 300 nhấn mạnh vai trò của kế hoạch trong việc tổ chức và quản lý cuộc kiểm toán một cách hiệu quả, đảm bảo cuộc kiểm toán diễn ra có chất lượng và đúng thời hạn:

“Kiểm toán viên và công ty kiểm toán phải lập kế hoạch kiểm toán để đảm bảo cuộc kiểm toán được tiến hành một cách có hiệu quả.” (Đoạn 03, VSA 300)

“Kế hoạch kiểm toán phải được lập một cách thích hợp nhằm đảm bảo bao quát hết các khía cạnh trọng yếu của cuộc kiểm toán; phát hiện gian lận, rủi ro và những vấn đề tiềm ẩn; và đảm bảo cuộc kiểm toán được hoàn thành đúng thời hạn.” (Đoạn 08, VSA 300)

Việc lập kế hoạch theo VSA 300 là bước cơ sở để thực hiện các Chuẩn mực quan trọng khác, đòi hỏi KTV phải có sự chuyên môn sâu:

• VSA 315 (Nhận diện và đánh giá rủi ro có sai sót trọng yếu): KTV cần dành đủ thời gian để hiểu biết về khách hàng và môi trường kinh doanh của họ, vì sự hiểu biết này sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng của Kế hoạch kiểm toán tổng thể.

• VSA 240 (Trách nhiệm của KTV liên quan đến gian lận): Kế hoạch phải bao gồm các thủ tục để nhận diện và đánh giá rủi ro gian lận, điều này thể hiện sự tuân thủ và nâng cao độ tin cậy của cuộc kiểm toán.

Hướng dẫn các bước cụ thể trong quy trình lập kế hoạch kiểm toán

Để đảm bảo việc lập kế hoạch trước khi kiểm toán đáp ứng được các mục tiêu của VSA 300 thì quy trình lập kế hoạch kiểm toán thường bao gồm 5 bước sau:

Chuẩn bị cho quy trình kế hoạch kiểm toán

Khâu chuẩn bị kế hoạch kiểm toán là nền tảng ban đầu, bao gồm ba bước thiết yếu: Tiếp nhận khách hàng, Phân công kiểm toán viên và Ký kết hợp đồng kiểm toán.

Tiếp nhận khách hàng (Client Acceptance and Continuance)

Khâu đầu tiên trong quy trình chuẩn bị lập kế hoạch là thực hiện các Thủ tục chấp nhận và duy trì khách hàng (Client Acceptance and Continuance). Khi nhận được yêu cầu kiểm toán, công ty kiểm toán (CTKT) cần giao nhiệm vụ cho các KTV giàu kinh nghiệm để đánh giá toàn diện về:

• Khả năng hoàn thành: Đánh giá về thời gian, chi phí, và nguồn lực cần thiết để thực hiện cuộc kiểm toán.

• Rủi ro khách hàng: Đánh giá uy tín của Ban lãnh đạo khách hàng và rủi ro tiềm ẩn (ví dụ: nguy cơ gian lận, khả năng hoạt động liên tục).

• Tính độc lập và Đạo đức nghề nghiệp: Đây là yếu tố cốt lõi nhất. CTKT phải đảm bảo Tính độc lập theo Chuẩn mực và không tồn tại Xung đột lợi ích giữa công ty kiểm toán và khách hàng.

Việc đánh giá khả năng chấp nhận yêu cầu kiểm toán đóng vai trò vô cùng quan trọng, bởi kết quả kiểm toán có thể làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến uy tín của CTKT và làm gia tăng rủi ro pháp lý đối với hoạt động của KTV.

Xem thêm bài viết: Đối Tượng Kiểm Toán Là Gì? Phân Loại Và Ý Nghĩa Của Việc Xác Định Đúng

Phân công kiểm toán viên

Sau khi đã cân nhắc kỹ lưỡng về khả năng chấp nhận yêu cầu kiểm toán, CTKT sẽ dự đoán mức độ phức tạp của cuộc kiểm toán để thành lập nhóm kiểm toán phù hợp. Để chọn ra đội ngũ KTV cần dựa trên:

• Chuyên môn kỹ thuật và trình độ: Đảm bảo nhóm có đủ năng lực và kinh nghiệm kiểm toán chung.

• Kỹ năng chuyên biệt: Đối với các khách hàng hoạt động trong lĩnh vực công nghệ cao, hoặc có các rủi ro đáng kể về ESG (như công ty năng lượng, sản xuất), việc thành lập nhóm phải ưu tiên KTV có kỹ năng về IT/phân tích dữ liệu và kiến thức về các tiêu chuẩn ESG (ví dụ: thông tin về khí hậu, trách nhiệm xã hội) để đánh giá toàn diện các rủi ro phi tài chính.

Công việc này thường được chỉ đạo trực tiếp bởi Ban lãnh đạo của CTKT để đảm bảo phân bổ nguồn lực tối ưu.

Ký kết hợp đồng kiểm toán

Nếu đã chấp nhận yêu cầu kiểm toán của khách hàng, CTKT sẽ tiến hành đàm phán để ký kết hợp đồng kiểm toán. Đây là thỏa thuận chính thức giữa hai bên về hoạt động kiểm toán và các dịch vụ liên quan khác. Hợp đồng cần làm rõ các điều khoản quan trọng, bao gồm:

• Mục đích và Phạm vi kiểm toán (theo VSA và IFRS/VAS).

• Trách nhiệm của KTV (Đưa ra ý kiến) và Trách nhiệm của Ban lãnh đạo (Lập BCTC và duy trì Hệ thống KSNB).

• Cách thức thông báo kết quả, tiến độ hoàn thành, và cơ sở tính chi phí kiểm toán.

Sau khi đã chính thức ký hợp đồng, CTKT sẽ trở thành chủ thể kiểm toán chính thức, thiết lập nền tảng pháp lý cho các bước kiểm toán tiếp theo.

Tiến hành thu thập thông tin và đánh giá sơ bộ về rủi ro ở các đơn vị sẽ được kiểm toán

Ở bước này, KTV xây dựng kế hoạch kiểm toán tổng quát bằng cách nắm bắt thông tin toàn diện về khách hàng và môi trường kinh doanh của họ theo yêu cầu của VSA 315. Đây là bước cơ sở và quan trọng nhất cho việc áp dụng phương pháp Kiểm toán dựa trên Rủi ro (Risk-Based Approach – RBA).

Nguồn Thông Tin Cốt Lõi Cần Thu Thập

Ngoài việc thăm quan cơ sở vật chất và phỏng vấn Ban lãnh đạo, KTV cần thu thập và phân tích các thông tin sau:

• Hiểu biết chung về nền kinh tế và ngành nghề: Các chính sách của Chính phủ, tình hình lạm phát, các chuẩn mực kế toán và pháp luật đặc thù liên quan đến lĩnh vực hoạt động của khách hàng (ví dụ: quy định về bảo vệ môi trường, quy tắc cạnh tranh).

• Nhận diện Bên hữu quan: Xác định các bên có quan hệ giao dịch đáng kể hoặc có ảnh hưởng đáng kể đến chính sách quản trị, kinh doanh của doanh nghiệp (ví dụ: công ty mẹ, công ty con, các thành viên chủ chốt trong Ban quản lý).

• Thông tin về nội bộ công ty: Tiềm lực tài chính, tình hình kinh doanh, đặc điểm về sở hữu, cơ cấu quản lý và các cam kết hoặc hợp đồng quan trọng.

• Hồ sơ quá khứ: Đánh giá lại hồ sơ kiểm toán chung và kết quả của các cuộc kiểm toán trước đó (nếu có).

Công Cụ Phân Tích Hiện Đại

KTV cần sử dụng các kỹ thuật chuyên môn để chuyển dữ liệu thu thập được thành thông tin rủi ro:

• Phân tích dữ liệu (Data Analytics): Sử dụng các công cụ hiện đại để phân tích dữ liệu giao dịch lớn, giúp KTV nhanh chóng nhận diện các giao dịch bất thường, các xu hướng không nhất quán hoặc các giao dịch ngoài thông lệ.

• Đánh giá sơ bộ về Hệ thống Kiểm soát nội bộ (Internal Control – KSNB): Thu thập hiểu biết ban đầu về thiết kế và việc thực hiện các kiểm soát chính (ví dụ: quy trình phê duyệt chi phí, kiểm soát truy cập hệ thống IT). Việc KSNB yếu kém là yếu tố cảnh báo rủi ro sai sót trọng yếu.

Phân Tích Dữ Liệu Tài Chính Sơ Bộ (Substantive Analytical Procedures)

KTV thực hiện Phân tích dữ liệu tài chính sơ bộ để xác định các biến động bất thường, giúp khoanh vùng rủi ro kiểm toán:

• So sánh BCTC năm nay với năm trước và với dữ liệu ngành.

• Phân tích tỷ suất sinh lời, tỷ lệ nợ/vốn chủ sở hữu, hoặc tỷ suất quay vòng hàng tồn kho để xác định các biến động không hợp lý.

• Các biến động bất thường (ví dụ: Doanh thu tăng mạnh nhưng chi phí bán hàng không tăng tương ứng) sẽ được coi là Khu vực Rủi ro cao, cần tập trung nguồn lực kiểm toán ở các bước sau.

Sau khi đã nắm được cái nhìn tổng quan và nhận diện rủi ro sơ bộ, CTKT có thể thuê chuyên gia bên ngoài (như chuyên gia tư vấn pháp lý, định giá tài sản đặc thù) nếu nhận thấy nhóm KTV không có đủ chuyên môn về phương diện đặc thù nào đó để tiến hành một số thủ tục kiểm toán thiết yếu nhất định.

Sau khi đã nắm được cái nhìn tổng quan về hoạt động kinh doanh của đơn vị, CTKT có thể thuê chuyên gia bên ngoài nếu như công ty nhận thấy không có KTV nào có đủ khả năng hoặc chuyên môn về phương diện đặc thù nào đó để tiến hành một số thủ tục kiểm toán thiết yếu nhất định, ví dụ như tư vấn pháp lý về các hợp đồng, đánh giá vàng bạc, đá quý, đánh giá nghệ thuật…

Đánh giá, nhận xét tính trọng yếu và rủi ro của kiểm toán

Dựa trên những dữ liệu đã thu thập được, KTV sẽ đưa ra đánh giá về tính trọng yếu và rủi ro của cuộc kiểm toán:

• Đánh giá tính trọng yếu: Trong các bước lập kế hoạch kiểm toán, việc đánh giá tính trọng yếu là vô cùng quan trọng để KTV có thể dự đoán mức độ sai phạm có thể có trong BCTC, khoanh vùng phạm vi cuộc kiểm toán và đánh giá những ảnh hưởng của các sai phạm đó đối với BCTC. Từ đó KTV có thể xác định được bản chất, thời gian và phạm vi tiến hành những cuộc khảo sát kiểm toán. Ở giai đoạn này, KTV phải đánh giá mức trọng yếu đối với toàn bộ BCTC, sau đó phân bổ mức đánh giá thu được cho từng khoản mục trên BCTC.
• Đánh giá rủi ro kiểm toán: KTV cần nhận diện những rủi ro kiểm toán mong muốn (AR). Có hai yếu tố quyết định mức rủi ro này, đó là Khả năng khách hàng phải đối mặt với khó khăn tài chính sau khi công bố báo cáo kiểm toán và Mức độ mà người quan tâm sẽ tin tưởng và BCTC. Bên cạnh đó, KTV cũng cần xem xét những loại rủi ro cố hữu (IR), rủi ro kiểm soát (CR) và rủi ro phát hiện (DR). Trong đó, việc đánh giá Rủi ro gian lận (Fraud Risk) theo yêu cầu của VSA 240 là vô cùng quan trọng và cần được thảo luận kỹ lưỡng trong nhóm kiểm toán để xác định các khu vực dễ bị tổn thương nhất.

Lên kế hoạch kiểm toán tổng thể toàn diện (Chiến lược Kiểm toán)

Ở bước này, KTV sẽ lập kế hoạch kiểm toán tổng thể toàn diện dựa trên kế hoạch chiến lược:

– Kế hoạch chiến lược

• Chiến lược Kiểm toán Tổng thể Là bản phác thảo cấp cao, xác định định hướng, mục tiêu kiểm toán cơ bản, phạm vi dự kiến và mức độ tin cậy vào hệ thống kiểm soát nội bộ của khách hàng. Đối với các cuộc kiểm toán phức tạp, chiến lược này giúp KTV phân bổ nguồn lực (như chuyên gia IT hoặc định giá) một cách hợp lý. Chiến lược kiểm toán là căn cứ để xây dựng các chương trình kiểm toán chi tiết.

– Kế hoạch kiểm toán tổng thể cho đơn vị được kiểm toán được xây dựng dựa trên kế hoạch chiến lược. Đây là kế hoạch được lập cho mọi cuộc kiểm toán, cung cấp thông tin cụ thể về phạm vi dự kiến và những phương pháp tiến hành kiểm toán. Có thể nói kế hoạch tổng thể là bản kế hoạch quan trọng nhất được đưa ra sau cùng, là căn cứ để xây dựng các chương trình kiểm toán.

Thiết kế, xây dựng chương trình kiểm toán

Nhiệm vụ cuối cùng mà KTV cần thực hiện khi lập kế hoạch kiểm toán báo cáo tài chính đó chính là thiết kế, xây dựng chương trình kiểm toán. Chương trình kiểm toán sẽ bao gồm các dự kiến cụ thể, chi tiết về những công việc cần được hoàn thành trong khoảng thời gian nhất định, cùng với đó là sự phân công công việc giữa các KTV dựa trên các dự kiến về tư liệu, những thông tin liên quan được thu thập để sử dụng.

Một chương trình kiểm toán thường cấu thành bởi 3 loại hình trắc nghiệm chính: trắc nghiệm kiểm soát (Tests of Controls), trắc nghiệm phân tích (Substantive Analytical Procedures) và trắc nghiệm trực tiếp số dư (Tests of Details). Mỗi loại hình trắc nghiệm đều được xây dựng dựa trên 4 nội dung cơ bản gồm:

• Xác định các thủ tục kiểm toán
• Quy mô mẫu lựa chọn
• Các khoản mục được lựa chọn
• Thời gian thực hiện kiểm toán

Trên đây là toàn bộ các bước công việc trong lập kế hoạch kiểm toán chiến lược theo chuẩn mực VSA 300. Mặc dù là khâu đầu tiên, việc lập kế hoạch lại có ảnh hưởng trực tiếp đến kết quả kiểm toán. Một kế hoạch kiểm toán chiến lược, bám sát rủi ro không chỉ đảm bảo hiệu quả cho cuộc kiểm toán mà còn mang lại giá trị gia tăng, giúp doanh nghiệp nhận diện các điểm yếu trong hệ thống kiểm soát nội bộ. Đây cũng chính là cam kết chất lượng dịch vụ mà MAN – Master Accountant Network luôn đặt lên hàng đầu.

Tìm hiểu: Dịch vụ Kiểm Toán chuyên nghiệp, đúng chuẩn

Thông tin liên hệ MAN – Master Accountant Network

• Địa chỉ: Số 19A, đường 43, phường Tân Thuận, TP. Hồ Chí Minh
• Mobile/Zalo: 0903 963 163 – 0903 428 622
• Email: man@man.net.vn

Phụ trách sản xuất nội dung bởi: Ông Lê Hoàng Tuyên – Sáng lập viên (Founder) & CEO MAN – Master Accountant Network, Kiểm toán viên CPA Việt Nam với hơn 30 năm kinh nghiệm trong ngành Kế toán, Kiểm toán và Tư vấn Tài chính.

Ban biên tập: MAN – Master Accountant Network